Pewnemu Dobremu Duszkowi...

Radom nie jest poematem nawet o wschodzie słońca... To słowa Witolda Gombrowicza, który najwyraźniej nie lubił Radomia. Może miał trochę racji, bo trudno porównywać Radom z najpiękniejszymi miastami Polski. Ktoś inny powiedział, że Radom to takie miasto, które leży między Warszawą a nigdzie. Trochę racji w tym jest, bo to właściwie ani Mazowsze, ani Małopolska... Ja jednak Radom lubię, bo również tutaj można znaleźć miejsca urokliwe lub przynajmniej miłe i sympatyczne. Trzeba tylko rozejrzeć się dookoła, popatrzeć uważnie na miejsca, które mijamy codziennie nie dostrzegając ich piękna. I pozwolę sobie nie zgodzić się Gombrowiczem, bo zachód słońca nad wieżą kościoła farnego oglądany z ulicy Żeromskiego, to jednak jeden z piękniejszych widoków :-)
Radom jest piękny, jeśli tylko potrafimy to dostrzec :-))

        

    Radom leży na Równinie Radomskiej nad rzeką Mleczną w południowej części województwa mazowieckiego, w dorzeczu środkowej Wisły i Pilicy. Położenie geograficzne: 51°24'N, 21°10'E. Zajmuje powierzchnię 111,71 km², a liczba mieszkańców wynosi 227 000 (2005). Radom jest powiatem grodzkim i stolicą diecezji radomskiej. Stanowi także administracyjne, kulturalne i naukowe centrum regionu, obejmującego ziemie wchodzące dawniej w skład województwa radomskiego.
Radom stanowi ważny węzeł komunikacyjny, zarówno drogowy jak i kolejowy. Przez Radom przebiega linia kolejowa Warszawa-Kraków, linie Radom-Tomaszów Mazowiecki i Radom-Łuków oraz trzy drogi międzynarodowe: 7 Gdańsk-Warszawa-Chyżne, 9 Radom-Rzeszów-Barwinek i 12 Piotrków-Radom-Lublin-Dorohusk. W Radomiu-Sadkowie znajduje się lotnisko wojskowe 42 Bazy Lotnictwa Szkolnego im. Franciszka Żwirki i Stanisława Wigury na którym od kilku lat odbywają się międzynarodowe pokazy lotnicze AirShow. W podradomskim Piastowie znajduje się lotnisko cywilne Aeroklubu Radomskiego.
Radom stanowi ważny ośrodek naukowy, jest bowiem drugim po Warszawie ośrodkiem akademickim Mazowsza. Znajduje się tu 7 wyższych uczelni państwowych (m.in. Uniwersytet Technologiczno-Humanistyczny (d. Politechnika Radomska), Kolegium Nauczycielskie, wydziały zamiejscowe Uniwersytetu Warszawskiego, UMCS, SGGW, Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego) oraz 10 uczelni niepublicznych (m.in. Wyższa Szkoła Finansów i Bankowości, Wyższa Szkoła Handlowa, Prywatna Wyższa Szkoła Ochrony Środowiska, Wyższe Seminarium Duchowne), które kształcą łącznie około 30 tysięcy studentów oraz instytuty naukowo-badawcze: Instytut Technologii Eksploatacji, Instytut Techniki Grzewczej i Sanitarnej, Instytut Eksploatacji Pojazdów i Maszyn. Ponadto 30 szkół podstawowych, 22 gimnazja, 23 licea i technika.
Radom jako ośrodek kulturalny to: Teatr Powszechny im. Jana Kochanowskiego, teatr w Wyższym Seminarium Duchownym, wielosalowe kino Helios, muzea: Okręgowe im. Jacka Malczewskiego, Muzeum Wsi Radomskiej, Muzeum Sztuki Współczesnej, Mazowieckie Centrum Sztuki Współczesnej "Elektrownia", Ośrodek Kultury i Sztuki Resursa Obywatelska, Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku pod Radomiem znajdujące się w XIX wiecznym zespole dworskim, w którym w latach 1887-1915 Józef Brandt prowadził tzw. Wolną Akademię. W Radomiu istnieją 3 szkoły artystyczne średniego szczebla oraz Katedra Sztuki Wydziału Nauczycielskiego Politechniki Radomskiej. Działają tu również 3 lokalne rozgłośnie radiowe, 2 regionalne stacje telewizyjne oraz ukazują się 4 lokalne gazety.
Do końca lat 80-tych ubiegłego wieku Radom był prężnym ośrodkiem przemysłowym, słynącym z produkcji wielu unikatowych towarów. Produkowano tu m.in. maszyny do szycia i pisania, telefony, broń strzelecką, kuchenki gazowe, wyroby skórzane, buty. Zmiany, jakie zaszły w Polsce w latach dziewięćdziesiątych spowodowały upadek wielu państwowych zakładów i olbrzymie bezrobocie, które jeszcze obecnie przekracza 25%. W ostatnich latach można zauważyć wzrost liczby małych i średnich przedsiębiorstw oraz przesiębiorstw usługowych. Pojawiają się także inwestorzy zagraniczni. Obecnie w Radomiu działa około 25000 małych i średnich firm prywatnych. Od sierpnia 2001 roku w Radomiu działa podstrefa Tarnobrzeskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, która cieszy się coraz większym zainteresowaniem inwestorów polskich i zagranicznych.
Do najbardziej znanych przedsiębiorstw należą w Radomiu obecnie: Zakłady Przemysłu Tytoniowego Altadis, Fabryka Broni, Global Cosmed, ITM Poland, Durrpol, B&M Clothing, Radomska Wytwórnia Telekomunikacyjna (RWT), Fabryka Łączników, RAFFiL, Jadar, ZTE.

     Nie wiadomo dokładnie kiedy na terenie dzisiejszego Radomia pojawili się ludzie. Pierwsze ślady pochodzą z okresu 8000-4400 pne, a pierwsi osadnicy pojawili się w VIII wieku naszej ery. Zajmowali się hodowlą zwierząt i uprawiali proso i pszenicę. Po podniesieniu się poziomu rzeki Mlecznej osadę przeniesiono na wzgórze, na którym w X wieku został wzniesiony obronny gród. Miejsce to znane jest dziś jako Piotrówka.
W źródłach pisanych nazwa Radom pojawia się po raz pierwszy w roku 1155 w bulli papieża Hadriana IV. Wymieniono wówczas wieś Sławno leżącą koło Radomia (łac. iuxta Radom). Oznacza to, ze już wówczas Radom musiał stanowić ważny ośrodek administracyjny. Pierwsza wzmianka o samym Radomiu pochodzi z roku 1233, kiedy to pisano o kasztelanie radomskim Marku.
Prawa miejskie Radom otrzymał około roku 1300 z rąk Bolesława Wstydliwego. Rozwój miasta przypada na czasy Kazimierza Wielkiego, który około roku 1340 dokonał lokacji Nowego Miasta z rynkiem, ratuszem, zamkiem i murami obronnymi. Radom zajmował wówczas powierzchnię 9 ha, a długość murów miejskich wynosiła około 1 km. Do miasta prowadziły 3 bramy: Krakowska (Iłżecka), Piotrkowska i Lubelska. Wewnątrz murów zbudowano kościół farny św. Jana oraz Zamek. W roku 1376 Radom stał się siedzibą starostwa, odbywały się tu zjazdy szlacheckie, sejmy, rezydowali królowie polscy. Rozkwit Radomia przypada na czasy panowania dynastii Jagiellonów. Król Władysław Jagiełło nadał miastu wiele przywilejów m.in. zwalniający radomian z opłat celnych. Kolejne przywileje nadał Kazimierz Jagiellończyk, który często bywał na zamku radomskim. W roku 1401 podpisano unię wileńsko-radomską, która potwierdzała wolę połączenia Polski i Litwy. W roku 1469 w Radomiu bawili posłowie króla Jerzego, którzy zaofiarowali koronę czeską synowi Kazimierza IV Jagiellończyka - Władysławowi. Za czasów Kazimierza Jagiellończyka zbudowano najcenniejszy zabytek radomski, kościół i klasztor Bernardynów ufundowane wspólnie przez króla i starostę radomskiego Dominika z Kazanowa.
Od roku 1481 Radom był stałą rezydencją królewicza Kazimierza, syna Kazimierza Jagiellończyka, który z upoważnienia króla przebywającego na Litwie pełnił rolę namiestnika Królestwa Polskiego - Radom przez 2 lata był więc nieformalną stolicą królestwa. Królewicz Kazimierz po śmierci został kanonizowany i jest obecnie patronem diecezji radomskiej i miasta Radomia. W roku 1489 w Radomiu hołd lenny królowi polskiemu złożył wielki mistrz krzyżacki Johann von Tieffen. W roku 1505 została uchwalona w Radomiu konstytucja Nihil Novi, która normowała stosunki między królem a szlachtą. Zatwierdzano także wówczas tzw. Statut Łaskiego, czyli zbiór przywilejów szlacheckich i kościelnych oraz praw miejskich.
Gośćmi radomskiego zamku bywali także królowie elekcyjni - Stefan Batory, Zygmunt III Waza i August II Sas. Radom był ważnym ośrodkiem administracyjnym i gospodarczym województwa sandomierskiego. Od roku 1613 był siedzibą Trybunału Skarbowego Koronnego. Od lat trzydziestych XVII wieku zaczął następować stopniowy upadek Radomia. Najpierw zaraza, pożar, a później potop szwedzki przyniósł duże zniszczenia. Po opuszczeniu miasta przez Szwedów Radom liczył zaledwie 395 mieszkańców w 37 domach.
W roku 1682 w Radomiu pojawił się zakon Pijarów, który otworzyli szkołę, a w latach 1737-1756 wznieśli w Rynku kolegium pijarów. Pijarzy przyczynili się do rozwoju oświaty i kultury w regionie. W 1787 roku powołano pod patronatem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego Komisję Dobrego Porządku, która miała określić kierunki rozwoju Radomia. Niestety, sytuacja polityczna uniemożliwiła realizację planów.
Po trzecim rozbiorze Polski Radom znalazł się pod panowaniem austriackim i był stolicą cyrkułu. Po roku 1809 znalazł się w granicach Księstwa Warszawskiego i stał się stolicą departamentu. Po przegranej Napoleona i Kongresie wiedeńskim w 1815 roku, Radom został stolicą województwa sandomierskiego w utworzonym Królestwie Polskim. Nazwę województwa zmieniono później na gubernię radomską (1844 rok). Rozebrano wówczas mury miejskie, zasypano fosy, rozebrano drewniany kościół na Piotrówce i ratusz stojący pośrodku Rynku. Przy miejskich granicach pojawiły się rogatki. W 1827 roku zakończono budowę budynku Komisji Województwa Sandomierskiego, a w roku 1848 oddano do użytku nowy ratusz. Zbudowano także pierwszy radomski park - Stary Ogród. Podczas powstania listopadowego Radom pełnił funkcje zaopatrzeniowe dla wojsk powstańczych, w mieście sformowano także szwadron kawalerii i kilka batalionów piechoty. Również podczas kolejnego powstania, styczniowego Radom odegrał ważną rolę. Wielu mieszkańców miasta brało udział w walkach pod dowództwem pułkownika Dionizego Czachowskiego i generała Mariana Langiewicza.
Od roku 1867 w mieście zaczęto budować kanalizację, rozbudowało się centrum, przyłączono wiele okolicznych wsi. W roku 1883 ukazał się pierwszy numer "Gazety Radomskiej", a dwa lata póżniej (1885) otwarto linię kolejową Iwanogród (Dęblin)-Dąbrowa Górnicza.
W roku 1915 miasto zajęły wojska austriackie, a 2 listopada 1918 roku, po rozbrojeniu garnizonu austriackiego, władzę w mieście przejęły władze polskie. W okresie II Rzeczpospolitej Radom stracił rangę miasta wojewódzkiego i stał się powiatem na terenie województwa kieleckiego, choć nadal istniało kilka instytucji ponadregionalnych: Sąd Okręgowy, Okręgowa Dyrekcja Lasów Państwowych, Dyrekcja Okręgowa Kolei Państwowych. Rozwinął się przemysł - powstała Fabryka Broni, wytwórnia papierosów, wytwórnia telefonów Ericssona, fabryka obuwia Bata i inne, co było związane z włączeniem Radomia do Centralnego Okręgu Przemysłowego. W roku 1935 wybudowano linię kolejową łaczącą Radom z Warszawą. W roku 1938 ludność Radomia osiągnęła liczbę 90 tysięcy.
W czasie II wojny światowej, Niemcy utworzyli dystrykt radomski. Przez całą wojnę trwały prześladowania ludności, wysiedlono część mieszkańców, dokonywano zbiorowych egzekucji. Radom był w tym czasie silnym ośrodkiem ruchu oporu będąc siedzibą Komendy Obwodu Armii Krajowej. 16 stycznia 1945 do miasta wkroczyła Armia Czerwona.
Po II wojnie Radom pozostał miastem powiatowym w obrębie województwa kieleckiego aż do roku 1975, kiedy w wyniku reformy administracyjnej utworzono województwo radomskie. 25 czerwca 1976 roku w Radomiu miały miejsce silne protesty robotnicze po ogłoszeniu przez władze komunistyczne drastycznej podwyżki cen żywności. W trakcie protestów podpalono gmach Komitetu Wojewódzkiego PZPR, zginęły dwie osoby, ponad 100 zostało rannych, a kilkaset osób poddano później represjom. 4 czerwca 1991 roku, podczas kolejnej pielgrzymki do Polski, Radom odwiedził papież Jan Paweł II, który na lotnisku wojskowym odprawił mszę świętą.
W 1999 roku, w wyniku kolejnej reformy administracyjnej, zlikwidowano województwo radomskie i Radom wszedł w skład województwa mazowieckiego jako miasto na prawach powiatu.

     Jako największą wartość zabytkową Radomia uznaje się czytelność faz jego rozwoju. I właśnie układ przestrzenny miasta został w roku 1969 uznany za zabytkowy.
Ponadto do najważniejszych radomskich zabytków należą -

• Grodzisko Piotrówka
Pozostałość grodu obronnego w dolinie rzeki Mlecznej z około X wieku. Wzgórze ma 1,4 ha, liczy u podstawy 135 m i ma wysokość około 8 m. Nazwa wywodzi się od istniejącego tu niegdyś kościoła św. Piotra.    (fot.)


• Kościół św. Wacława
Najstarszy murowany zabytek Radomia. Wybudowany w 1216 roku z fundacji księcia Leszka Białego. W 1440 roku rozbudowany i częściowo przebudowany w stylu gotyckim. Wzniesiony pierwotnie jako kościół parafialny Starego Radomia. W pobliżu kościoła znajdowała się drewniana dzwonnica z trzema dzwonami. Na terenie przykościelnym znajdował się cmentarz.
W 1802 roku kościół zajęli Austriacy i urządzili tu magazyn wojskowy. W okresie Księstwa Warszawskiego przebudowany i nadal użytkowany jako magazyn. W połowie XIX wieku został zamieniony przez władze rosyjskie na etapowe więzienie skąd wywożono zesłańców na Syberię. W okresie międzywojennym (1930-1939) użytkowany był jako dom starców, następnie mieścił się w nim Oddział Psychiatryczny Szpitala Miejskiego.
Od 1978 roku ponownie pełni funkcję sakralną. W latach 1980-1986 został odrestaurowany według projektu architekta prof. Wiktora Zina. Poświęcenia dokonał w dniu 9 czerwca 1985 ks. biskup dr Edward Materski. W latach 1985-1992 był kościołem filialnym parafii św. Jana Chrzciciela w Radomiu. Od 1992 roku kościoł parafialny.
16 października 2011 roku do kościoła przybyły relikwie krwi św. Jana Pawła II. Prośbę o przekazanie relikwii dla świątyni pozytywnie rozpatrzył metropolita krakowski kardynał Stanisław Dziwisz. Relikwiarz pozostanie w parafii na stałe. 15 maja 2013 roku przybyły z Florencji relikwie patrona miasta i diecezji, Św. Kazimierza. Relikwie wprowadził biskup radomski Henryk Tomasik. Relikwie przekazał kardynał metropolita Florencji, kardynał Giuseppe Betori.    (fot.) (fot.)


• Kościół farny św. Jana Chrzciciela
Ufundowany przez króla Kazimierza Wielkiego. Wybudowany w latach 1360-1370 w stylu gotyckim jako kościół jednonawowy. W XV i XVI wieku dobudowano kaplice boczne: Świętego Krzyża, różańcową, św. Anny i Baryczkowska. Święty Kazimierz Jagiellończyk, rezydując w Radomiu w latach 1481-1483, traktował świątynię jako zamkową i częste miejsce swej modlitwy. W 1495 roku inny syn króla Kazimierza Jagiellończyka, Fryderyk, w kościele św. Jana otrzymał bullę nominującą go do godności kardynalskiej. W latach 1630-1633 wzniesiono z fundacji Jana Kochanowskiego chorążego kozienickiego późnorenesansową kaplicę. W XVII wieku przekształcono kaplice św. Anny i Baryczkowską w krużganki przy kaplicy Kochanowskich, a kaplica Świętego Krzyża została przekształcona w składzik sprzętów kościelnych.
W wyniku wielokrotnych przebudów obecnie kościół jest budowlą w stylu neogotyckim, orientowaną, jednonawową z dobudowaną nawą boczną. Z dawnego kościoła zachowało się prezbiterium, północna ściana nawy z kaplicą różańcową i wieżą oraz kaplica Kochanowskich.     (fot.) (fot.) (fot.)


• Kościół i klasztor Bernardynów
Najcenniejszy zabytek Radomia. Ufundowany w roku 1468 przez króla Kazimierza Jagiellończyka i starostę radomskiego Dominika z Kazanowa. Budowę zakończono w roku 1507 w stylu późnogotyckim. W kościele zespół późnogotyckich rzeźb w ołtarzu głównym, epitafia, portrety trumienne, przed kościołem figury kamienne i kapliczka pełniąca również funkcję bramy. W skład zespołu wchodzi unikatowa na skalę europejską kuchnia klasztorna. W roku 1981 w sarkofagu złożono szczątki powstańczego dowódcy pułkownika Dionizego Czachowskiego.    (fot.) (fot.) (fot.)


• Kościół św. Trójcy
Ufundowany w 1616 roku. Wzniesiony z cegły w stylu barokowym. Przebudowany po I wojnie w stylu neobarokowym. Klasztor pełnił kiedyś funkcję więzienia, obecnie mieści się tu Centrum Duszpastersko-Akademickie Diecezji Radomskiej.    (fot.) (fot.) (fot.)


• Kamieniczki Gąski i Esterki
Mieszczańskie kamieniczki w Rynku pochodzące z XVI- i XVII- wieku. Kamienica Esterki wzięła podobno nazwę od faworyty króla Kazimierza Wielkiego. Druga kamienica nazwę zawdzięcza swojemu fundatorowi, radomskiemu mieszczaninowi i radcy, Adamowi Gąsce.    (fot.)


• Kolegium Pijarów
Znajduje się w Rynku. Wznoszone stopniowo od roku 1736 wg projektu Antoniego Solariego. Mieściła się tu szkoła pijarska, póżniej gimnazjum rządowe, przed II wojną Dyrekcja Okręgowa Kolei Państwowych, obecnie Muzeum Okręgowe im. Jacka Malczewskiego.    (fot.) (fot.)


• Ratusz
W Rynku. Zbudowany w latach 1847-48 wg projektu Henryka Marconiego w stylu neorenesansowym. Do niedawna siedziba Archiwum Państwowego. Po przenosinach Archiwum do nowego, nowoczesnego gmachu, budynek stoi pusty, a władze miasta wciąż zastanawiają się nad jego wykorzystaniem...    (fot.) (fot.)


• Gmach Komisji Województwa Sandomierskiego
Wybudowany w latach 1825-27 jako siedziba władz województwa sandomierskiego wg projektu Antonio Corazziego. Klasycystyczny gmach do dziś jest siedzibą władzy administracyjnej (obecnie Delegatura Urzędu Wojewódzkiego).    (fot.) (fot.) (fot.)


• Resursa Obywatelska
Wybudowana w latach 1851-52 wg projektu Ludwika Radziszewskiego dla klubu mieszczańskiego (resursy). Nad głównym wejściem posągi trzech muz: Talii, Melpomeny i Euterpe. Przed budynkiem Dąb Wolności posadzony w 1918 roku na pamiątkę odzyskania niepodległości.    (fot.) (fot.) (fot.)


• Rogatki miejskie
Zachowały się dwie rogatki przy dawnym przedmieściu warszawskim i lubelskim. Wzniesione w XIX wieku w stylu klasycystycznym. Obecnie galeria i Klub Środowisk Twórczych "Łaźnia".    (fot.)

Na uwagę zasługują także -
- kościół ewangelicki, zbudowany w latach 1784-85 (fot.) (fot.),
- Katedra pw. Opieki NMP (fot.) (fot.) (fot.),
- kościół Garnizonowy (fot.) (fot.) (fot.),
- dworzec PKP (fot.),
- pozostałości zabudowy mieszczańskiej przy ulicach Żeromskiego (fot.) (fot.), Malczewskiego, Moniuszki, Piłsudskiego (fot.), Placu Konstytucji 3 Maja m.in.: budynek dawnego Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego przy ulicy Zeromskiego 35 (fot.), budynek sądu przy ulicy Żeromskiego 43/45 (fot.), Sąd Okręgowy przy ulicy Piłsudskiego 10 (fot.), dawny gmach Kasy Pożyczkowej Przemysłowców Radomskich przy ulicy Piłsudskiego 15 (obecnie bank),
- pozostałości Zamku Królewskiego wzniesionego staraniem Kazimierza Wielkiego w latach 1360-70 (obecnie plebania) (fot.) (fot.),
- pozostałości murów miejskich. Zachowały się resztki jednej z bram (Brama Iłżecka) i fragment murów,
- Stary Ogród, pierwszy park Radomia urządzony po roku 1820 o układzie promienistym z sadzawką pośrodku (fot.) (fot.) (fot.) (fot.) (fot.)
- park im. Tadeusza Kościuszki, założony w 1867 roku w stylu angielskim (fot.) (fot.).


W 2018 roku powstał Szlak symboli radomskiego przemysłu. Szlak został zorganizowany jako jeden z projektów Budżetu Obywatelskiego. Na szlak składa się 14 rzeźb przedstawiających przedmioty z których słynął radomski przemysł. Są to m.in. telefony z RWT, maszyna do pisania z zakładów Łucznik, kultowe kozaki Sofix czy pistolet Vis z przedwojennej Fabryki Broni. Wkrótce powstaną kolejne rzeźby.
Galeria zdjęć szlaku jest tutaj .

10.2006

Na podstawie Słownika geograficzno-krajoznawczego Polski, wyd. PWN 1998 oraz stron internetowych: Wikipedia, oficjalna strona Radomia.

Aktualizacja 16.07.2019