Ile osób w Polsce, nie mówiąc już o Europie, wie że przed powstaniem Wersalu, zamek Krzyżtopór był największym tego typu obiektem w Europie? No właśnie, cudze chwalimy...

Budowę zamku rozpoczęto prawdopodobnie około 1620 roku i kontynuowano aż do roku 1644, o czym informuje inskrypcja na ścianie pałacu. Tak naprawdę zamek nigdy nie został w pełni ukończony, a czas jego świetności trwał jedynie 11 lat...
Fundatorem zamku był Krzysztof Ossoliński herbu Topór, starosta stopnicki, podkomorzy i wojewoda sandomierski, poseł na Sejm. To obszerny pałac typu palazzo in fortezza, czyli rezydencji posiadającej cechy obronne, wybudowany pod nadzorem szwajcarskiego architekta Wawrzyńca Senesa. Wzniesiony na planie regularnego pięcioboku z narożnymi bastionami zajmował powierzchnię około 1,3 ha, długość murów wynosiła ponad 600 metrów, a kubatura pomieszczeń 70 000 m³. Każdy bastion miał własną nazwę: Wysoki Rondel, Oto dla Ciebie, Korona, Szary Mnich i Smok. Według jednej z legend jakimi obrósł zamek, zamiłowanie Krzysztofa Ossolińskiego do symboliki wpłynęło na układ przestrzenny zamku: miał tyle okien (366), ile dni w roku (w latach nieprzestępnych jedno zamurowywano), tyle pokoi (52), ile tygodni, tyle wielkich sal (12), ile miesięcy, a 4 baszty odpowiadały kwartałom lub liczbie pór roku. Inna legenda mówi, że w suficie gabinetu właściciela znajdowało się kryształowe akwarium z egzotycznymi rybami, a w stajniach marmurowe żłoby. Ponieważ nie zachowały się plany budowy ani rysunki sprzed przebudowy w XVIII wieku, trudno dziś zweryfikować te informacje.
Główną oś zamku wyznacza brama wjazdowa, zwana Zegarową, ze zwodzonym mostem i potężną wieżą bramną ozdobioną portalem z czarnego marmuru. Po obu jego stronach zachowały się płaskorzeźby, którym zamek zawdzięcza nazwę: krzyż (symbol wiary) i topór (herb Ossolińskich). Kiedyś znajdowała się tam również tablica z napisem: "Krzyż obrona, krzyż podpora, dziadów naszego Topora". Za bramą znajduje się dziedziniec w kształcie trapezu, z którego prowadzi wąskie wejście na dziedziniec wewnętrzny w kształcie elipsy z trójkondygnacyjnym budynkiem głównym, do którego z trzech stron przylegały jednopiętowe skrzydła boczne. W narożach skrzydeł stały niegdyś cztery czworoboczne wieże. Na końcu głównej osi zamku stało skrzydło reprezentacyjne zakończone ośmioboczną wieżą stojącą na bastionie zwanym Wysokim Rondlem. Na elewacji wewnętrznego dziedzińca znajdowały się podobizny 40 członków rodziny Krzysztofa Ossolińskiego z krótkimi dedykacjami, z których zachowały się dwie poświęcone Samuelowi Koreckiemu i Krystynie Paniewskiej. Zamek otaczał wał ziemny z murem z kamienia zbudowany na planie pięcioboku oraz sucha fosa wykuta częściowo w skale. Fosa mogła być prawdopodobnie zasilana wodą z rzeczki Koprzywianki. Od północy do murów przylegały, niezachowane do dziś, ogrody w stylu francuskim, które miały połączenie z pałacem.

Prawdopodobnie urządzanie wnętrz zamku, zakładanie ogrodów trwało również po roku 1644, więc fundator budowy nie doczekał pełnego rozkwitu zamku, Krzysztof Ossoliński zmarł bowiem w lutym 1645 roku w wieku 58 lat. Wcześniej przekazał rezydencję swojemu synowi Krzysztofowi Baldwinowi Ossolińskiemu jako prezent ślubny. Niestety, Krzysztof Baldwin także nie cieszył się długo swoją właśnością. Już w roku 1648 wyruszył na wyprawę wojenną przeciwko Tatarom, a w roku 1649 zginął w bitwie pod Zborowem. Wkrótce potem zamek przeszedł w ręce jego krewnych: właścicielem został Samuel Jerzy Kalinowski. Podczas najazdu szwedzkiego, podobnie jak większość sandomierskiej szlachty, oddał się pod protekcję szwedzkiego króla Karola Gustawa, w wyniku czego 30 października 1655 roku, bez jednego wystrzału, wojska szwedzkie wkroczyły do zamku. Rezydencja stanowiła kwaterę gubernatora Jana von Essena. W 1657 roku gościł tu król Szwecji Karol X Gustaw. Pod koniec tego roku Szwedzi opuścili zamek, wcześniej ograbili go z dekoracyjnego wystroju i wyposażenia, splądrowali bibliotekę. Zamek wrócił w ręce rodziny Kalinowskich, a następnie władali nim Wiśniowieccy, Morsztynowie i Jan Michał Pac, generał wojsk litewskich, który odrestaurował jego południową część. Po przegranej konfederacji barskiej, której był zwolennikiem, Pac wyjechał do Francji, a zniszczony przez wojska rosyjskie zamek od roku 1770 pozostał niezamieszkany i popadał w coraz większą ruinę...
Kolejnymi właścicielami zamku, który niestety zamienił się już w ruinę, byli Sołtykowie (w 1787 roku Stanisława Sołtyka, posła na Sejm Czteroletni, odwiedził na zamku król Stanisław August, na którym olbrzymie ruiny wywarły ponoć duże wrażenie) i Łempiccy, a następnie rodzina Orsettich, która była w jego posiadaniu w latach 1858-1944. Po zakończeniu II wojny światowej Krzyżtopór stał się własnością Skarbu Państwa.

Obecnie ma status trwałej ruiny (zachowało się 90% murów i około 10% sklepień), zachowane mury zabezpieczono i udostępniono turystom (wstęp płatny). Na zamku działa bractwo rycerskie, które w sezonie turystycznym organizuje pokazy walk.
Zamek stoi tuż przy drodze nr 758 łączącej Iwaniska z Klimontowem, około 16 km na południowy-zachód od Opatowa.

Zamek można zwiedzać w dowolny sposób albo skorzystać z oznakowanych różnymi kolorami tras zwiedzania:

------------------------------------------
Do dziś na zamku Krzyżtopór można spotkać dwie zjawy: rycerza w zbroi husarskiej i młodą kobietę. Rycerza ujrzymy podczas księżycowych nocy, kiedy zbliża się do zamkowej bramy, a wiatr, który nagle się zrywa, mocno trzepocze piórami skrzydeł husarza. Po dotarciu do bramy, rumak stuka w nią kopytem i po chwili duch znika. Podobno to syn właściciela zamku, Krzysztof Baldwin Ossoliński, dowódca chorągwi husarskiej w bitwie pod Zborowem, który przez te wszystkie lata powraca, aby przypomieć że pamięta o swojej rezydencji...
Duch młodej kobiety, zwany Białą Damą, to podobno jedna z żon Krzysztofa Baldwina...

******************************************
Jeżeli będziemy mieli czas, to warto jeszcze pojechać w trzy miejsca niedaleko zamku w Ujeździe. Pierwsze z nich to Żywe Muzeum Porcelany w Ćmielowie (około 31 km od Ujazdu), gdzie będziemy mogli poznać proces produkcji porcelany, obejrzeć kolekcję porcelanowych figurek i wejść do 22-metrowego, starego pieca.
Drugie to kopalnia krzemienia pasiastego w Krzemionkach koło Ostrowca Świętokrzyskiego (42 km). Tam czeka na nas 500-metrowa podziemna trasa turystyczna, gdzie możemy pospacerować chodnikami neolitycznej kopalni sprzed 5000 lat i pochodzić między zabudowaniami wioski neolitycznej o pow. 1,5 ha.
Trzecie miejsce to Szydłów (35 km), wieś w powiecie staszowskim. Szydłów bywa czasem nazywany "polskim Carcassonne" ze względu na dość dobrze zachowane mury obronne z blankami i strzelnicami z XIV wieku. Inne ciekawsze obiekty to: Brama Krakowska (jedyna zachowana z trzech bram do miasta), kościół farny św. Władysława z XIV wieku, gotycki kościół Wszystkich Świętych z przełomu XIV i XV wieku i częściowo zachowany zamek królewski z XIV wieku. Szydłów bywa też czasem nazywany śliwkową stolicą Polski za względu na sady w pobliżu miejscowości. Co roku odbywa się tu Święto Śliwki, czyli Dni Szydłowa, kiedy prezentowane są owoce z pobliskich sadów.
Galeria zdjęć z muzeum w Ćmielowie jest tutaj, zdjęcia z Krzemionek są tu, a więcej o Szydłowie na mojej stronie klik.