Dokładna data budowy archikolegiaty w Tumie nie jest znana. Wcześniej w tym miejscu istniało (założone prawdopodobnie w 997 roku z fundacji Bolesław Chrobrego) opactwo benedyktynów pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny i św. Aleksego. Po odejściu benedyktynów z Łęczycy w 1097 roku, kościół przyklasztorny przemianowano na kolegiatę. Przyjmuje się, że budowę nowego kościoła rozpoczęto w 1149 roku z inicjatywy metropolity gnieźnieńskiego Janika. Konsekracja kościoła zbudowanego w stylu romańskim, odbyła się w maju 1161 roku. Kościół jako patronów otrzymał, tak jak wcześniejsze opactwo benedyktyńskie, Najświętszą Marię Pannę i św. Aleksego. W latach 1181-1547 w kolegiacie w Tumie odbyło się 21 synodów prowincjonalnych, nazywanych synodami łęczyckimi.
W 1241 roku kolegiata przetrzymała najazd Tatarów. W 1293 lub 1294 roku zdobyli ją jednak Litwini pod wodzą Witenesa, którzy spalili kościół. W 1306 i 1331 roku Łęczycę najechali Krzyżacy. Przez kolejnych kilkadziesiąt lat kolegiata pozostawała zrujnowana. Podczas prac nad jej odbudową częściowo zacierano jej dotychczasowy romański charakter. W 1487 roku, podczas kolejnej odbudowy, pojawiły się zachowane do dziś, gotyckie ostrołukowe arkady i filary międzynawowe z cegły oraz sklepienie krzyżowo-żebrowe w nawach bocznych. W 1569 roku przed wejściem głównym wybudowano renesansową kruchtę osłaniającą romański portal, a we wnętrzu powstały tynki z freskami. Przyjmuje się, że portal powstał około 1160 roku. W półkolistym tympanonie znajduje się Madonna z Dzieciątkiem adorowana przez dwa anioły. Portal schodkowy z kolumnami o okantowanych głowicach ozdobiony jest postaciami zwierzęcymi oraz potrójną archiwoltą z motywami roślinnymi i figuralnymi  (fot.).
W 1705 roku Łęczycę najechali Szwedzi, przy okazji niszcząc także kolegiatę. W latach 1765-1785 z inicjatywy prymasa Łubieńskiego kolegiata została przebudowana w stylu klasycystycznym. Przebudowano wówczas wieże, główną nawę, zachodnią fasadę oraz okna i wnętrze. W czasie przebudowy powstał również stojący tuż obok niej niewielki drewniany kościół św. Mikołaja  (fot.). W 1818 lub 1819 roku car Aleksander I Romanow zarządził kasatę łęczyckiej kapituły i kolegiata straciła swoją rangę. Od tej pory aż do 1915 roku pozostawała kościołem parafialnym.
Podczas bitwy nad Bzurą, we wrześniu 1939 roku, w północnej wieży archikolegiaty ukrył się niemiecki obserwator kierujący ogniem artylerii. Artyleria polska ostrzelała kościół likwidując niemiecki punkt obserwacyjny, ale przy okazji zniszczeniu uległa wieża, a w kościele wybuchł pożar. Kolejnych zniszczeń kolegiata doznała po zbombardowaniu przez Luftwaffe. W efekcie z kolegiaty zostały już tylko mury bez dachu, a resztki wyposażenia splądrowano.
W 1947 roku rozpoczęto odbudowę kościoła. W lipcu tego roku biskup łódzki odprawił w oczyszczonych z gruzu murach pierwszą po wojnie mszę. Prace budowlane trwały aż kilkanaście lat, a w ich efekcie w nawie głównej dominuje obecnie styl romański, a w nawach bocznych gotyk. Strop nad nawą główną wykonany jest z betonu dla stabilizacji ścian i zapobiegając w ten sposób zawaleniu się starych murów. W czasie remontu, w 1954 roku, odkryto fundamenty znajdującej się pod kolegiatą budowli opactwa benedyktynów.
W 800-lecie konsekracji pierwszego kościoła, w 1961 roku, poświęcono trzy ołtarze kościoła i przywrócono go do funkcjonowania. Ze względu na brak funduszy nie wykonano jednak wszystkich prac we wnętrzu kościoła i przez następne lata nie był on w pełni wykończony. W czerwcu 1967 roku, z okazji obchodów Milenium Państwa Polskiego, mszę świętą w kolegiacie odprawił kardynał Karol Wojtyła. 25 marca 1992 roku bullą Totus Tuus Poloniae populus parafia w Tumie włączona została do diecezji łowickiej, a kościół podniesiono do rangi archikolegiaty. W 1993 roku erygowana została ponownie kapituła łęczycka. W tym czasie rozpoczęto też kolejny etap odbudowy kościoła. W 1999 roku sprowadzono z Gniezna do Tumu relikwię św. Wojciecha, a na pamiątkę tego wydarzenia ufundowano ołtarz w nawie głównej, a w ogrodzie otaczającym kościół św. Mikołaja zasadzono poświęcony świętemu Wojciechowi dąb. W latach 1995-2008 przeprowadzono w kolegiacie kolejne prace konserwatorskie.
W maju 2011 roku w związku z uroczystościami 850-lecia konsekracji archikolegiaty dokonano uroczystego odsłonięcia kamienia pamiątkowego związanego z rocznicą. Odsłonięcia kamienia dokonali Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Bronisław Komorowski oraz Nuncjusz Apostolski w Polsce arcybiskup Celestino Migliore.

Archikolegiata w Tumie jest trójnawową bazyliką bez transeptu z dwiema apsydami umieszczonymi na końcach osi wzdłużnej  (fot.)  (fot.)  (fot.). W zachodniej części znajdują się dwie czworoboczne wieże pomiędzy którymi mieści się apsyda  (fot.). Od wschodu znajdują się dwie baszty, przykryte stożkowym dachem  (fot.). W apsydzie zachodniej odkryto w 1952 roku polichromię, przedstawiającą pośrodku Chrystusa, po bokach Madonnę i św. Jana oraz postacie tetramorfów  (fot.). Poniżej znajduje się pas z popiersiami apostołów. Polichromia datowana jest na XII wiek. Świątynia zbudowana jest z granitowej kostki, natomiast naroża wież i obramowania okien wykonane są z piaskowca.
Ponadto w świątyni znajduje się portal gotycki z 1487 roku  (fot.), płyty nagrobne kanoników łęczyckich z XV wieku  (fot.), płyta nagrobna z wizerunkiem rycerza, stalle gotyckie z XVI wieku  (fot.). W nawach bocznych znajdują się galerie triforalne, a w nawie głównej od zachodu duża empora. W 1995 roku odkryto kamień z wyrytą postacią leżącego człowieka. Prawdopodobnie w ten sposób upamiętniono robotnika, który zginął podczas budowy kościoła.

Archikolegiatę w Tumie można zwiedzać w sezonie turystycznym, od maja do połowy października. Poza sezonem jest to możliwe po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Kościół znajduje się w miejscowości Tum (gmina Góra Świętej Małgorzaty, powiat łęczycki, województwo łódzkie). Wieś leży w na prawym brzegu Bzury, w odległości około 2,5 km na wschód od Łęczycy.
Według danych z roku 2006 Tum liczył około 600 mieszkańców.


-----------------------------------------------
Z kolegiatą w Tumie związane są różne legendy. Oto jedna z nich...
Bohaterem tej legendy jest słynny diabeł Boruta :-) Pewnego dnia Boruta ujrzał piękną dziewczynę i chociaż diabłu to nie przystoi, zakochał się do szaleństwa. Sprytna dziewczyna szybko zorientowała się kim jest jej adorator i postanowiła to wykorzystać. Poprosiła żeby Boruta przyniósł dla niej kamienie z okolicznych pól, które podobno miały posłużyć do budowy karczmy.
Diabeł nie namyślał się długo i wkrótce przyniósł dziewczynie mnóstwo kamieni. Mieszkańcy Tumu natychmiast zaczęli stawiać ze zgromadzonego budulca kościół. Boruta wściekł się, że panna tak go wykorzystała i chcąc zatrzymać budowę, próbował przewrócić jedną ze stojących już wież kościoła. Solidna budowla oparła się jednak zakusom diabła i jedynym śladem jego działań pozostały ślady diabelskich pazurów  (fot.).
Kiedy będziecie zwiedzać tumską kolegiatę koniecznie znajdźcie ślady diabelskich pazurów, dotknijcie je i pomyślcie sobie życzenie. Jak głosi legenda życzenie na pewno się spełni ;-)