Początki Świętej Góry Grabarki jako sanktuarium są do dziś przedmiotem sporów. Niektórzy historycy początki sanktuarium wiążą z kultem cudownej ikony Chrystusa Zbawiciela (Spasa), która już w XIII wieku znajdowała się w cerkwi w pobliskim Mielniku. Według legendy w czasie najazdów Tatarów opiekujący się nią mnisi mieli ukrywać się w okolicznych lasach, aby w końcu trafić na Górę Grabarkę. Ci sami mnisi mieli zapoczątkować nowy okres kultu cudownej ikony, który wyraził się w nadaniu szczególnej rangi przypadającym na 19 sierpnia uroczystościom związanym ze świętem Przemienienia Pańskiego. Święto Przemienienia Pańskiego powszechnie nazywane jest przez ludność prawosławną na Podlasiu Świętem Spasa. Dalsze losy ikony nie są znane, jednak kult Spasa trwa do dziś.
Według innych badaczy dzieje sanktuarium rozpoczynają się na początku XVIII wieku, kiedy to w lipcu 1710 roku w pobliskich Siemiatyczach wybuchła epidemia cholery. Epidemia wywołała panikę wśród mieszkańców miasta, którzy zaczęli masowo je opuszczać, kryjąc się w okolicznych lasach. Wtedy to pewnemu starcowi z Siemiatycz zostało objawione we śnie, że ludzie mogą uchronić się przed epidemią tylko w jednym miejscu, na wzniesieniu położonym na uroczysku Suminszczyzna. Ludzie mieli podążać w to miejsce z krzyżem i modlitwą. Ci, którzy uwierzyli w objawienie i zdołali dotrzeć w to miejsce, zostali uratowani. Z zapisków kroniki parafii siemiatyckiej i kroniki klasztornej można się dowiedzieć, że na wzgórzu zgromadziło się wówczas około 10 tysięcy wiernych. Z czasem od nazwy pobliskiej wsi, miejsce to zaczęto nazywać Grabarką. W podzięce za cud powstała na Grabarce kaplica i ośrodek kultowy, którego inicjatorem był unicki metropolita kijowski i opat supraski Leon Kiszka. W dokumencie z 1 lipca 1717 roku można przeczytać, że biskup zgodził się na odprawianie nabożeństw w kaplicy na Grabarce. W 1726 roku, w dokumentach wizytacji duszpasterskiej można znaleźć informacje o istnieniu na Grabarce "nowej kaplicy" pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego. Kaplica została opisana jako obiekt kryty dachem tarcicowym, z dwoma oknami.
W czerwcu 1763 roku biskup Felicjan Filip Wołodkowicz, a w maju 1789 roku, w związku ze staraniami biskupa włodzimierskiego i brzeskiego Symeona Młockiego, papież Pius VI nadał 15-letni odpust dla pielgrzymów odwiedzających Grabarkę. Przed 1798 rokiem na miejscu dotychczasowej, powstała nowa, większa kaplica, która posiadała ołtarz główny z obrazem Trójcy Świętej i Przemienienia Pańskiego, cyborium na komunikanty i hostię, dwa boczne ołtarze, 7 okien, wyodrębniony chór, prezbiterium i kruchtę. Kaplica posiadała też przywileje odpustów ze Stolicy Apostolskiej, zaś wodę z przepływającego przez nią strumienia uważano za cudowną.

W okresie rozbiorów Grabarka znnalazła się w początkowo w zaborze pruskim, a następnie po pokoju w Tylży w 1807 roku, tereny te zostały przyłączone do Rosji. W 1839 roku dekretem cara Mikołaja I zlikwidowany został kościół unicki w Cesarstwie Rosyjskim. Jednak jeszcze przez kilka lat po tym wydarzeniu cerkiew służyła do odprawiania nabożeństw dla ludności unickiej, mimo że była ona już obsługiwana przez duchownych prawosławnych. Powodowało to spory pomiędzy wyznaniami i prawdopodobie wpłynęło negatywnie na stan świątyni. W 1866 roku stan cerkwi był już fatalny. W 1884 roku ksiądz Józef Gereminowicz rozpoczął, trwający 11 lat, remont świątyni na Grabarce. W cerkwi wzniesiono wówczas nowe ściany, sufit, podłogę, fundamenty, dach oraz ikonostas, przy jednoczesnym poszerzeniu wnętrza świątyni. Najprawdopodobniej w tym samym okresie obok cerkwi, z południowo-zachodniej strony, wybudowano niedużą stróżówkę.
Grabarka staje się wówczas coraz bardziej znana. Z biegiem lat wzrastała liczba krzyży wokół cerkwi, a sława tego miejsca wykraczała daleko poza granice diecezji grodzieńskiej. W 1910 roku do władz kościelnych wpłynęła prośba mieszkańców kilku wsi w sprawie zorganizowania na Świętej Górze niezależnej parafii. Grodzieński Konsystorz Duchowny zgodził się, pod warunkiem, że zainteresowani podejmą się budowy na własny koszt zabudowań parafialnych i zorganizują dla utrzymania duchownego 33 dziesięciny ziemi ornej. Niestety, okoliczna ludność nie była w stanie sprostać takim wymogom. Jednak, aby nie pozbawić zupełnie wiernych możliwości modlitwy w świętym miejscu przykazano duchowieństwu z Siemiatycz, Mielnika i Żerczyc częściej odprawiać nabożeństwa na Grabarce. W 1912 roku został wybrany samodzielny starosta Dymitr Kuźmiuk, a Grodzieński Konsystorz Duchowny wydał cerkwi na okres trzech lat niezależną księgę finansową. De facto Grabarka była więc połowicznie samodzielną parafią.
W dzień Przemienienia Pańskiego w 1910 roku w obecności 10 tysięcy wiernych świętowano 200-lecie grabarskiego cudu. Z tej okazji nad źródełkiem wybudowano okrągłe zadaszenie, a mieszkańcy Siemiatycz podarowali świątyni 8-pudowy dzwon. Po I wojnie światowej cerkiew na Grabarce utrzymywana była w dobrym stanie, a ponieważ obok niej znajdował się cmentarz i odprawiano w niej nabożeństwa pogrzebowe, nie została zamknięta w czasie akcji rewindykacji dawnych świątyń katolickich. Również przez cały okres międzywojenny w cerkwi odprawiano, kilka razy w roku, nabożeństwa dla licznie przybywających wiernych. Cerkiew nie ucierpiała również w czasie II wojny światowej.

Po II wojnie światowej, w wyniku zmiany granic, drastycznie zmienił się w Polsce stan posiadania Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Na terenie Polski nie było m.in. ani jednego żeńskiego klasztoru prawosławnego, który mógłby stać się miejscem zamieszkania dla kilku prawosławnych zakonnic, którym udało się przetrwać wojnę. W 1947 roku prawosławny biskup białostocki Tymoteusz zaproponował umiejscowienie nowego monasteru na Grabarce. Ostatecznie dekretem z 25 listopada 1947 roku właśnie na Świętej Górze Grabarce zostaje założony pierwszy po wojnie prawosławny żeński klasztor św. św. Marty i Marii. Decyzją władz kościelnych ihumenią (przełożoną) nowego klasztoru została siostra Maria. Wraz z nią pod koniec 1947 roku na Grabarkę przybyły jeszcze dwie siostry. Od tej pory historia Świętej Góry nierozłącznie wiąże się z życiem i dziejami sióstr. W 1948 roku posługę pełniło już 8 zakonnic, a w sierpniu tego samego roku zgromadzenie obchodziło po raz pierwszy święto Przemienienia Pańskiego. W 1949 roku powołano wreszcie samodzielną przymonasterską parafię. Obejmowała ona okoliczne wsie: Grabarkę, Oksiutycze, Szumiłówkę, Pawłowicze, Homoty, Szerszenie i Hałasówkę. Pierwszym proboszczem został o. Euzebiusz Izmajłow.
W 1950 roku rozpoczęto budowę nowej, ogrzewanej cerkwi wraz z przylegającymi do niej celami dla sióstr. Budowę zakończono w 1956 roku. W dniu 6 listopada 1956 roku Metropolita Makary wyświęcił nową cerkiew ku czci ikony Matki Bożej "Wszystkich Strapionych Radość" (Wsiech Skorbiaszczych Radost). W latach 1961-1963 w głównej cerkwi pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego przeprowadzono prace restauracyjno-ikonograficzne. Wnętrze kaplicy otrzymało nowy, nawiązujący do tradycyjnego, wystrój autorstwa Adama Stalony-Dobrzańskiego i Jerzego Nowosielskiego, profesorów krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. W 1967 roku w monasterze przebywało 20 mniszek, najwięcej w historii klasztoru.
W latach 1977-1981, dzięki staraniom przełożonej klasztoru ihumenii Barbary, został wybudowany nowy, murowany dom zakonny, z obszerną cerkwią refektarzową pod wezwaniem Zaśnięcia Matki Bożej. Cerkiew refektarzowa została konsekrowana 3 lipca 1981 roku przez ówczesnego biskupa lubelskiego Szymona. W latach 80-tych XX wieku nastąpiło odrodzenie tradycji masowego pielgrzymowania prawosławnych na sierpniowe uroczystości święta Przemienienia Pańskiego. W 1986 roku wyruszyła pierwsza, kontynuowana do dzisiaj, piesza pielgrzymka z Białegostoku. W latach 80-tych w obchodach święta Przemienienia Pańskiego uczestniczyło nawet po kilkadziesiąt tysięcy osób. W 1980 roku odbyło się pierwsze doroczne majowe zgromadzenie prawosławnej młodzieży, które dało początek Bractwu Młodzieży Prawosławnej.
Noc z 12 na 13 lipca 1990 roku, to tragiczna data w historii Grabarki. Została wówczas podpalona główna cerkiew monasterska pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego. Ogień strawił doszczętnie całą świątynię, a ocalał jedynie ewangeliarz oraz dwie ikony: św. Mikołaja i Zbawiciela. Po pożarze natychmiast przystąpiono do odbudowy świątyni i już w maju 1998 roku dokonano konsekracji odbudowanej cerkwi. Uroczystościom przewodniczył metropolita Sawa. Ściany i sufit nowej cerkwi pokrył polichromią Jarosław Wiszenko. Polichromia nawiązuje do wzorów znanych ze zniszczonej świątyni. Ikony w ikonostasie i na ścianach cerkwi wykonali Michał i Barbara Pieczonkowie. Narożniki ścian, obramowania okien i drzwi pokryte zostały płaskorzeźbami przedstawiającymi różnorodne wizerunki krzyża autorstwa Wiaczesława Szuma.
W 2000 roku, w czasie święta Przemienienia Pańskiego, na Grabarce odbywały się centralne prawosławne obchody jubileuszu dwóch tysięcy lat chrześcijaństwa. Monaster został wówczas obdarowany wykonaną na Górze Atos kopią Iwierskiej Ikony Bogurodzicy, która została umieszczona w głównej świątyni monasterskiej w specjalnym kiocie jako jedna z głównych świętości klasztoru. W pierwszych latach XXI wieku na Grabarce wzniesiono obszerny, murowany dom pielgrzyma, zbudowano ogrodzenie wokół wzgórza, wykonano nową kopułę nad studzienką i położono asfalt na drodze do monasterskiej bramy. Budowa muru rozpoczęła się właściwie w 1998 roku, kiedy to metropolita Sawa zwrócił się do wiernych z prośbą, aby tak jak niosą krzyże na święto Przemienienia, nieśli ze sobą kamienie, które będą chronić święte miejsce. Symboliczne kamienie nieśli pielgrzymi, przywozili wierni, w przedsięwzięciu pomagali również przedsiębiorcy. Mur długości 800 m i kamienne schody prowadzące od źródełka do cerkwi Przemienienia Pańskiego ukończone zostały w 2001 roku. W latach 2010-2016 przeprowadzono gruntowną renowację pomocniczej cerkwi Ikony Matki Bożej "Wszystkich Strapionych Radość".

Obecnie na świętym wzgórzu znajduje się monaster żeński Świętych Marty i Marii, a także 3 klasztorne cerkwie (Przemienienia Pańskiego, Ikony Matki Bożej "Wszystkich Strapionych Radość"  (fot.)  (fot.) i refektarzowa Zaśnięcia Przenajświętszej Bogurodzicy). Główna cerkiew klasztorna (Przemienienia Pańskiego) jest jednocześnie świątynią parafialną  (fot.)  (fot.)  (fot.). Monaster, cerkwie oraz dwa Domy Pielgrzyma tworzą osadę Grabarka-Klasztor. Na terenie osady znajduje się również prawosławny cmentarz.
W 2021 roku w monasterze przebywało 15 sióstr, w tym 9 mniszek.

Wokół cerkwi Przemienienia Pańskiego, z trzech jej stron - północnej, wschodniej i południowej, pośród sosnowego lasku znajduje się inny las, las krzyży  (fot.)  (fot.)  (fot.)  (fot.). Krzyże przynoszone są co roku przez pielgrzymów zmierzających na obchody święta Przemienienia Pańskiego. Poświęcone przez duchownych i następnie wkopane w ziemie krzyże z każdym rokiem coraz gęstszym półkolem okrążają cerkiew. Drewniane krzyże prawosławne pochodzą z drugiej połowy XIX oraz z XX wieku. Oprócz drewnianych krzyży prawosławnych na Grabarce umieszczano również krzyże kamienne (z początku XX wieku), betonowe, postumenty betonowe z krzyżem żeliwnym. Niektóre z nich mają wyryte w kamieniu płaskorzeźby lub są całe żeliwne. Wiele krzyży przewiązanych jest kolorowymi wstążkami bądź obrzędowymi ręcznikami. Ile jest krzyży? Nie wiadomo, ale podobno może ich być ponad 10 000. Las krzyży przynoszonych tu w przeróżnych intencjach, robi kolosalne wrażenie chyba na każdym kto odwiedza Grabarkę i każe choć na chwilę przystanąć tu w zadumie...

U podnóża Świetej Góry znajduje się cudowne źródełko  (fot.). To właśnie ci, którzy umyli się i napili wody ze źródełka, zostali ocaleni z epidemii cholery w 1710 roku. Do dziś do źródełka po cudowną wodę przybywają ludzie z całej Polski, nie tylko prawosławni. Obecnie studnia otoczona jest nową kapliczką z 2001 roku. Zgodnie z prawosławną tradycją wodę święci się kilka razy w roku. Wielkie Poświęcenie odbywa się w przeddzień i w samo święto Chrztu Pańskiego. Małe Poświęcenie odbywa się tradycyjnie w dni świąt parafialnych (Przemienienie Pańskie, 10. piątek po Wielkanocy, święto ikony Matki Bożej "Wszystkich Strapionych Radość"), a także w inne dni wyznaczone kalendarzem liturgicznym.

Świętą Górę licznie odwiedzją dziś pielgrzymi wyznania prawosławnego, jak i zwykli turyści. Na wzgórzu można wejść do wnętrza głównej cerkwi Przemienienia Pańskiego, pozostałe cerkwie nie są dostępne dla zwiedzających. Wchodząc do świątyni trzeba zadbać o odpowiedni strój, bowiem osoby w krótkich spodenkach i z odkrytymi ramionami nie są wpuszczane do środka. Wewnątrz cerkwi oczywiście nie wolno robić zdjęć, czego ja jak zwykle nie rozumiem. Nawet z ukrycia trudno zrobić zdjęcie, bowiem cały czas jest się pod czujnym okiem prawosławnego księdza :-(


Święta Góra Grabarka położona jest obok wsi o tej samej nazwie w województwie podlaskim, powiecie siemiatyckim, w gminie Nurzec-Stacja.
Święta Góra Grabarka leży w odległości około 107 km na południe od Białegostoku..