Nie wiem, jak wygląda nowa część Zamościa, ale zamojska Starówka zarówno mnie, jak i Asię, urzekła od razu. Na niewielkiej przestrzeni, którą najlepiej pokonywać pieszo, mieści się ogromna liczba pięknych, zabytkowych budowli. Ich różnorodność powinna zadowolić każdego, są tu bowiem zarówno zabytki architektury świeckiej, sakralnej, jak i militarnej.
Historia i obce armie dość łaskawie obeszły się z Zamościem, dzięki temu możemy dziś podziwiać to piękne miasto w całej krasie, a spacer urokliwymi uliczkami zamojskiego Starego Miasta będzie prawdziwą przyjemnością :-)

• Ratusz  (fot.)
Najważniejszy budynek na Starym Mieście wybudowany w stylu manierystyczno-barokowym w roku 1591. Znajduje się w północnej pierzei Rynku Wielkiego, po stronie zachodniej i jest nieco wysunięty do środka rynku. Charakterystyczną cechą ratusza jest 52-metrowa wieża zegarowa oraz szerokie, wachlarzowe schody.
Pierwotnie bryła ratusza nie była wysunięta do środka rynku, ale znajdowała się na linii kamienic północnej pierzei rynku. W latach 1639-1651 ratusz został rozbudowany oraz podwyższony poprzez dobudowanie trzeciej kondygnacji, ozdobiono go attykami oraz małymi wieżyczkami w narożach. Ponadto został oddzielony od kamienic po stronie zachodniej rynku, podwyższono również wieżę. W roku 1758 od frontu dobudowano niewielki odwach, który znajdował się pod dzisiejszymi schodami. Wieża ratusza otrzymała większy dach hełmowy oraz zegar. W latach 1767-1770 wybudowano wachlarzowe, dwuskrzydłowe schody prowadzące do głównego wejścia z barokowym portalem na I piętrze. W I połowie XIX wieku, po wyprowadzce z ratusza mieszczących się tam urzędów, ratusz wykorzystywano na potrzeby wojskowe - mieściło się tam m.in. na więzienie i szpital. Ratusz również przebudowano - zamurowano podcienia, usunięto attyki oraz dekoracje, zmieniono dach. Z tyłu ratusza dobudowano inne więzienie, później połączone z ratuszem wąskimi skrzydłami. W roku 1866, po likwidacji zamojskiej twierdzy, ratusz ponownie stał się siedzibą Rady Miejskiej i innych instytucji.
W latach 1937-1939 przeprowadzono kolejną rekonstrukcję ratusza - ponownie został ozdobiony attykami i różnymi dekoracjami. W latach 60-tych XX wieku rozebrano odwach pod schodami. W 1973 roku w całości przeniesiono tu magistrat.
Na wieży ratusza codziennie w sezonie turystycznym o godzinie 12 odgrywany jest zamojski hejnał. Hejnał odgrywany jest nietypowo tylko na trzy strony świata – poza zachodnią. Jak głosi jedna zamojskich legend, założyciel miasta Jan Zamoyski, zakazał grać trębaczowi hejnał w kierunku Krakowa, którego nie lubił, podobnie jak i króla Zygmunta III Wazy.
Obecnie w ratuszu mieści się Urząd Miasta, Straż Miejska oraz Ośrodek Informacji Turystycznej i Galeria Fotografii "Ratusz".


• Rynek Wielki  (fot.)
Plac w samym centrum zamojskiego Starego Miasta o wymiarach 100x100 metrów. Po każdej stronie rynku znajdują się zabytkowe kamienice z podcieniami oraz ratusz. Od zachodniej i wschodniej pierzei rynku biegną po trzy ulice, natomiast od pierzei północnej i południowej odchodzi tylko jedna ulica. Od północnej krawędzi rynku biegnie dodatkowo jeszcze jedna ulica w kierunku północnym.
Poza pierzeją północną z ratuszem, we wszystkich pozostałych pierzejach znajduje się po osiem kamienic. Większość z nich posiada nazwy związane bądź z właścicielami kamienic lub z funkcjami jakie pełniły:
• Pierzeja wschodnia
Kamienice: Tatułowiczowska, Autunowiczowska, Tobiaszowska, Owaniszowiczowska, Pod św. Kazimierzem, Birkowskiego, Abrekowska, Piechowiczowska (Apteczna)  (fot.)
• Pierzeja zachodnia
Kamienice: Lubelska, Malarzowa, Linkowska, Dymitra Greka, Morandowska
• Pierzeja południowa
Kamienice: Kinasta, Bernego, Telanowska, Morandowska, Szczebrzeska, Bystrzyckiego, Turobińska  (fot.)
• Pierzeja północna
Kamienice ormiańskie: Wilczkowska, Rudomiczowska, Pod Aniołem, Pod Małżeństwem, Pod Madonną  (fot.)


• Katedra Zmartwychwstania Pańskiego i św. Tomasza Apostoła  (fot.)
Katedrę z fundacji założyciela miasta Jana Zamoyskiego zbudowano w latach 1587-1598 w stylu renesansowym. Początkowo byla to kolegiata w diecezji chełmskiej, rangę katedry uzyskała dopiero w roku 1992, kiedy to utworzono diecezję zamojsko-lubaczowską. W jej murach kolejni ordynaci zamojscy składali przysięgę na wierność Ordynacji Zamojskiej. W latach 1824-1826 katedrę przebudowano - obniżono wysokość, zmieniono elewację, zniknęły również niektóre elementy wewnątrz kościoła. W roku 2010, dzięki dotacjom unijnym, przeprowadzono remont katedry, dzięki czemu ma dziś formę zbliżoną do tej, którą miała przed przebudową z okresu zaborów.
Wymiary katedry wynoszą 45x30 metrów i nawiązują do wymiarów ówczesnego Zamościa (są równe jego 15-krotnemu pomniejszeniu). Jest to katedra w stylu bazylikowym - nawa główna ze sklepieniami kolebkowymi oraz lunetami jest wyższa (20 m), nawy boczne są niższe. Obecny ołtarz w stylu późnobarokowym pochodzi z II połowy XVIII wieku (1783-1785). Umieszczony w nim obraz przedstawia św. Tomasza przed zmartwychwstałym Chrystusem  (fot.). Na ołtarzu stoi srebrne rokokowe tabernakulum, jedno z najpiękniejszych w Polsce. Wewnątrz kościoła znajduje się 9 kaplic, po 4 w nawach bocznych i jedna przy prezbiterium. Są to:
• Kaplica Zamoyskich
Umieszczono w niej płytę nagrobną Jana Zamoyskiego  (fot.), są tu też portrety Jana i jego syna, Tomasza Zamoyskiego oraz nagrobek Tomasza Zamoyskiego.
• Kaplica Różańcowa (Bractwa Różańcowego)
• Kaplica Infułacka
• Kaplica Relikwii
Barokowy ołtarz z XVII wieku z relikwiarzami (większość rokokowych).
• Kaplica Św. Trójcy
Kaplica została zamurowana, mieści się w niej biblioteka kościoła.
• Kaplica Akademicka
• Kaplica Zwiastowania NMP
• Kaplica Chrystusa Ukrzyżowanego
• Kaplica Matki Bożej Opieki
Pod nawą główną znajdują się krypty z trumnami rodziny Zamoyskich.
Obok katedry stoi późnobarokowa dzwonnica zbudowana w II połowie XVIII wieku o wysokości 47 m. W dzwonnicy znajdują się trzy dzwony: Jan z XVII wieku (największy)  (fot.), Wawrzyniec i Tomasz z XVIII wieku  (fot.). Dzwonnica udostępniona jest do zwiedzania, a z tarasu widokowego na wysokości 22,5 m rozciąga się ładna panorama miasta  (fot.). Po południowej stronie katedry stoi wybudowana pod koniec XVI wieku Infułatka, czyli dom dziekanów zamojskich. Obecnie mieści się tu Muzeum Sakralne.


• Kościół św. Katarzyny  (fot.)
Zbudowany w II połowie XVII wieku (1680-1686) w stylu barokowym z fundacji Marcina Zamoyskiego i Hieronima Żaboklickiego, chorążego bracławskiego. Początkowo był to kościół reformatów św. Andrzeja. W okresie zaborów po kasacie zakonu, w roku 1806, przeznaczono go na magazyn wojsk austriackich. Po przejęciu miasta przez Rosję, klasztor rozebrano, a budynek kościoła przebudowano na styl klasycystyczny. Zachowało się barokowe sklepienie krzyżowo-kolebkowe oraz pilastry i płyciny na ścianach od zewnątrz. Po I wojnie światowej, przez krótki czas, mieścił się tu teatr, a po renowacji budynku w latach 1925-1926, przywrócono tu kościół pod wezwaniem św. Katarzyny. Pod koniec lat 90-tych XX wieku przywrócono pierwotny zewnętrzny wygląd kościoła.
We wnętrzu kościoła znajduje się m.in. późnobarokowy obraz św. Katarzyny pod Madonną z Dzieciątkiem, rzeźby aniołów w stylu rokokowym oraz obrazy miejscowych malarzy z XX wieku. Po II wojnie światowej pojawił się marmurowy pomnik z urną wypełnioną prochami profesorów i uczniów zamojskich szkół średnich, zamordowanych podczas wojny. Znajdują się tu również relikwie św. Andrzeja Boboli i św. Pio.


• Kościół franciszkanów Zwiastowania NMP  (fot.)
Wybudowany w latach 1637-1685 w stylu barokowym z fundacji Tomasza Zamoyskiego. Kościół był wówczas wyższy i większy niż obecnie. Składał się z trzech naw, półkolistego prezbiterium oraz dwóch bocznych kaplic. W pobliżu kościoła zbudowano również klasztor franciszkanów oraz dzwonnicę. Po zajęciu Zamościa przez Austriaków dokonano kasaty zakonu, a po przejęciu miasta przez Rosję kościoł przeznaczono na magazyn wojskowy dokonując podziału wnętrza na kondygnacje, a dzwonnicę razem klasztorem rozebrano. W roku 1887 obniżono dach kościoła.
W okresie międzywojennym w kościele mieścił się m.in. Sejmik Powiatowy, muzeum i kino. Po II wojnie światowej mieściło się tu również Liceum Plastyczne. Od roku 1993 jest tu ponownie kościół parafii ojców franciszkanów.


• Kościół św. Mikołaja  (fot.)
Dawna cerkiew greckokatolicka w stylu renesansowo-barokowym ufundowana przez Tomasza Zamoyskiego w 1618 roku. Budowa cerkwi trwała do 1631 roku. W latach 1690-1698 dobudowano ośmioboczną wieżę ze strzelnicami. W 1706 roku cerkiew przekazano bazylianom. W roku 1864 dokonano kasacji zakonu (rozebrano wówczas dobudowany budynek zakonny), a cerkiew greckokatolicka przekstałciła się w cerkiew prawosławną św. Mikołaja Cudotwórcy. Po I wojnie światowej cerkiew przeszła w ręce kościoła katolickiego jako świątynia św. Stanisława Kostki. Podczas II wojny światowej budynek ponownie przejęli grekokatolicy. W 1945 roku kościół przejęli redemptoryści przywracając wezwanie kościoła – św. Mikołaja. W roku 1993 kościół przejęli franciszkanie.
Wewnątrz kościoła znajduje się m.in. późnorenesansowy portal z rozetami oraz barokowa kropielnica z czarnego marmuru.


• Twierdza Zamość
Zbudowana w latach 1579-1618 na polecenie Jana Zamoyskiego, założyciela miasta. Była to jedna z największych twierdz Rzeczypospolitej, a następnie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. Twierdza przeszła 5 oblężeń - podczas powstania Chmielnickiego w 1648 roku, podczas potopu szwedzkiego w roku 1656, w roku 1809 oblegana była przez wojska Księstwa Warszawskiego, a w roku 1813 przez wojska rosyjskie. Podczas powstania listopadowego Zamość był ostatnim punktem oporu, który uległ wojskom rosyjskim. Szturmem zamojska twierdza została zdobyta tylko raz, w roku 1809 wojska polskie Księstwa Warszawskiego odbiły twierdzę z rąk austriackich. Podczas tego szturmu orderem Virtuti Militari została odznaczona pierwsza kobieta Joanna Żubrowa.
Twierdza została zlikwidowana w 1866 roku, a kolejnych latach wiele umocnień zostało rozebranych. Do dziś zachowały się m.in.:
• Bastion VII  (fot.)
Jedyny ocalały i najpotężniejszy z zamojskich bastionów. Podczas likwidacji twierdzy w roku 1866 został zniszczony. Odbudowany w latach 70-tych i 80-tych XX wieku w formie nadanej mu podczas przebudowy w XIX wieku.
• Nadszańce
• Nadszaniec bastionu VII  (fot.)
Nadszaniec bastionu VII zbudowany został w latach 1825-1830 i jest dwukondygnacyjną budowlą z czerwonej cegły z kamiennymi arkadami. Zamiast dachu przykrywa go nasyp ziemny. Podczas pokoju nadszaniec pełnił funkcję koszar, podczas oblężenia zamieniał się w działobitnię ze strzelnicami na obu kondygnacjach. Działa wtaczano także na przykrywający go nasyp ziemny. Wnętrze budowli podzielone jest korytarzem z dwoma rzędami pomieszczeń.
Obecnie w nadszańcu mieści się galeria handlowa oraz niewielka ekspozycja muzealna. Przez galerie strzelnicze i kazamaty nadszańca poprowadzono trasę turystyczną  (fot.) o długości około pół kilometra. Z dostępnego dla turystów nasypu ziemnego roztacza się ładna panorama Zamościa  (fot.).
• Nadszaniec bastionu VI
Zbudowany w latach 1827-1835. Pełnił funkcję koszar i działobitni, obecnie mieści się tu zespół szkół.
• Kojec  (fot.)
Zbudowany w 1836 roku. Jest niewielką, pięcioboczną budowlą wybudowaną na dnie fosy. W środku znajdowały się śluzy do regulacji poziomu wody. Kojec miał za zadanie obronę fosy.
• Rotunda
Zbudowana w latach 1825-31 jako działobitnia na planie koła o zewnętrznej średnicy 54 m. Leży około 500 m na południe od Starego Miasta. Rotunda ma formę grubego pierścienia przykrytego warstwą ziemi, otwartego od strony Starego Miasta. Ściany Rotundy mają około 9,5 m wysokości. Od od zachodu, południa i wschodu otoczona jest fosą. Po likwidacji twierdzy została zamieniona na skład broni i amunicji. Podczas II wojny światowej działał tu obóz przejściowy dla aresztowanej ludności. W latach 1942-1943 odbywały się tu liczne masowe egzekucje, w których życie straciło około 8000 ludzi. Po wyzwoleniu miasta w roku 1944 utworzono tu cmentarz ofiar rozstrzelanych w Rotundzie oraz żołnierzy Armii Krajowej, partyzantów radzieckich i żołnierzy Armii Czerwonej. W roku 1947 utworzono Muzeum Martyrologii Zamojszczyzny - Rotunda. Poszczególne cele budynku zostały poświęcone różnym ofiarom II wojny światowej m. in. Cela Wołyniaków, Cela Harcerzy, Cela Więźniów Majdanka, Cela Więźniów Oświęcimia i inne.
• Bramy
• Stara Brama Lubelska  (fot.)
Zbudowana w latach 1582-1585 między bastionami IV i V. Podobno Jan Zamoyski obiecał królowi Polski Stefanowi Batoremu, że nikt więcej oprócz niego nie przejedzie tą bramą, dlatego na początku XVII wieku brama została zamurowana, prawdopodobnie na pamiątkę pobytu króla w Zamościu. Inna wersja głosi, że Jan Zamoyski zamurował bramę dla upamiętnienia przejazdu przez nią w 1588 roku, pretendenta do polskiego tronu, austriackiego arcyksięcia Maksymiliana II, którego wziął do niewoli podczas bitwy pod Byczyną. Po zamurowaniu bramy możliwe było jedynie przejście dla pieszych zwane Furtą Janowicką. Bramę ponownie otwarto w roku 1790. W latach 20-tych XIX wieku została ostatecznie zamurowana. Po likwidacji twierdzy w roku 1866 została częściowo zburzona, zrekonstruowana w drugiej połowie XX wieku.
Obok bramy znajduje się pomnik Dzieci Zamojszczyzny, a nieco dalej na terenie parku miejskiego, stoi jedyny zachowany kojec.
• Nowa Brama Lubelska  (fot.)
Zbudowana w latach 1821-1822 po zamurowaniu starej Bramy Lubelskiej pomiedzy bastionami V i VI. Od strony południowej znajdują się w niej 3 wejścia w formie arkad. W latach 80-tych XX wieku przywrócono drewniany most na północ od bramy. Po obu bokach bramy zachowały się także krótkie odcinki murów.
• Stara Brama Lwowska  (fot.)
Zbudowana w latach 1597-1599 tuż przy nadszańcu bastionu VII. W roku 1821 została zamurowana. Mieściło się tu więzienie, w którym w latach 1824-1825 przetrzymywano Waleriana Łukasińskiego. Przejście przez bramę udostępniono ponownie przed II wojną światową. Charakterystyczną cechą bramy jest trójkątny szczyt i płaskorzeźby, z których największa, przedstawia św. Tomasza Apostoła klękającego przy zmartwychwstałym Jezusie oraz dwa kartusze z herbem Zamoyskich po bokach.
• Nowa Brama Lwowska  (fot.)
Zbudowana na początku lat 20-tych XIX wieku, po zamurowaniu starej Bramy Lwowskiej. Po likwidacji twierdzy w roku 1866 brama pozostała jako odrębny budynek. Po I wojnie światowej budynek obok bramy przebudowano na maszynownię elektrowni miejskiej. Dobudowano również drugie, obecne przejście po północnej stronie bramy. Nad zamurowanym przejściem znajdują się płaskorzeźby, z których największa przedstawia inicjały rosyjskiego cara Aleksandra I na tle słońca z długimi promieniami.
• Brama Szczebrzeska (Floriańska)  (fot.)
Zbudowana na początku XVII wieku (1603-1605) przy południowej linii murów miasta. W drugiej połowie XVIII wieku została przebudowana. Ozdobiono ją wówczas attykami w stylu rokoko oraz rzeźbami m.in. św. Floriana i św. Michała Archanioła. W I połowie XIX wieku przebudowano ją w stylu klasycystycznym. W roku 1866 zamurowano przejazd przez bramę. W umieszczonym tu więzieniu przebywał m.in. Walerian Łukasiński. W latach 2007-2009 przeprowadzono gruntowny remont bramy i ponownie otwarto przejazd przez bramę.


• Dawny pałac Zamoyskich  (fot.)
Pałac Zamoyskich był pierwszym obiektem, jaki zaczęto budować po założeniu miasta. Projekt pałacu wykonał Bernardo Morando, a budowa trwała w latach 1579-1586. Pałac w stylu renesansowym miał formę prostokąta o długości boku 60 m, był dwukondygnacyjny, miał wieżę z tarasem oraz dwuskrzydłowe schody od strony Rynku Wielkiego. Po pożarze pałacu w roku 1658, budynek w stylu barokowym odbudował Jan "Sobiepan" Zamoyski. W latach 1689-1690 rezydencję Zamoyskich rozbudowano, a w latach 1747-1751 pałac przebudowano w stylu późnobarokowym na polecenie Tomasza Antoniego Zamoyskiego. Po 1803 roku na polecenie Stanisława Kostki Zamoyskiego styl pałacu zmieniono w klasycystyczny.
W 1821 roku pałac został sprzedany państwu, a w roku 1831 roku przebudowano go na szpital wojskowy przez co utracił swój zabytkowy charakter. Od roku 1918 w dawnym pałacu mieszczą się sądy.
Na skwerze przed pałacem w 2005 roku odsłonięto pomnik Jana Zamoyskiego, założyciela miasta.


• Akademia Zamojska  (fot.)
Budynek Akademii Zamojskiej powstał w latach 1639-1648 w stylu wczesnobarokowym z fundacji kanclerza wielkiego koronnego Tomasza Zamoyskiego. W latach 1752-1765 budynek przebudowano w stylu późnego baroku i rokoka. Dzisiejszy wygląd Akademii Zamojskiej pochodzi z kolejnej przebudowy w I połowie XIX wieku.
Otwarcie Akademii odbyło się 15 marca 1595 roku. Zamojska uczelnia była pierwszą prywatną, a czwartą w ogóle wyższą uczelnią w Polsce. Słynne słowa kanclerza Zamoyskiego: "Takie są rzeczpospolite, jakie ich młodzieży chowanie" pochodzi z aktu fundacyjnego uczelni z roku 1600. Tytuł kanclerza Akademii Zamojskiej przysługiwał biskupowi chełmskiemu.
Po pierwszym rozbiorze Polski uczelnia została zlikwidowana przez Austriaków. Utworzono tu Liceum Królewskie, przekształcone następnie w Szkołę Wojewódzką im. Zamoyskich. W 1811 roku szkoła została przeniesiona do Szczebrzeszyna, a budynek Akademii zamieniono na koszary. Po likwidacji twierdzy w Zamościu ponownie otwarto tu szkołę - do II wojny światowej znajdowało się tu gimnazjum, a po wojnie liceum gólnokształcące, które mieści się tu do dziś.


• Arsenał
Obecny budynek powstał w latach 70-tych XVII wieku. Początkowo jednokondygnacyjny, druga kondygnacja powstała w I połowie XIX wieku. W budynku mieścił się również areszt, magazyny i stajnie wojskowe. W okresie międzywojennym mieściły się tu szkoły, a po II wojnie światowej warsztaty. W roku 1984 utworzono tu Muzeum Barwy i Oręża stanowiące oddział Muzeum Zamojskiego.


• Dawny kościół i klasztor sióstr klarysek  (fot.)
Kościół św. Anny przeznaczony dla klarysek, zbudowano pod koniec XVII wieku w stylu barokowym. Kościół ufundowała Anna Franciszka Gnińska, żona ówczesnego ordynata, Marcina Zamoyskiego. Klasztor wybudowano później, w latach 1757-1775, a fundatorem był Jan Jakub Zamoyski. Po pierwszym rozbiorze Polski, w roku 1782 klasztor klarysek zamknięto po kasacie zakonu. Budynek początkowo przejęli franciszkanie, a następnie siostry szarytki. W 1812 roku zamknięto również kościół, a w roku 1817 cały zespół budynków przejęło wojsko. Mieściły się tu wówczas stajnie, koszary, a później również szpital wojskowy. Na przełomie XIX i XX wieku w kościele utworzono klub miejski. Po I wojnie światowej w budynku klasztoru siedzibę miała policja, a w kościele na piętrze urządzono salę widowiskową, a na parterze mieściła się Powiatowa Kasa Oszczędności. Po zakończeniu II wojny światowej w klasztorze stacjonowała milicja, a kościół przez krótki czas zajmowało wojsko rosyjskie. W kolejnych latach (1947-1984) w obu budynkach działał dom dziecka. W 1990 roku fragment wschodniego skrzydła klasztoru przejęły Pracownie Konserwacji Zabytków.
W 2002 roku przeniesiono tu szkołę muzyczną, a w roku 2007 przeprowadzono gruntowne prace remontowe budynków. Od 2010 roku cały zespół budynków zajmuje szkoła muzyczna - w dawnym kościele znajduje się sala koncertowa, a w dawnym klasztorze znajdują się sale dydaktyczne.


• Dawna synagoga  (fot.)
Zbudowana w latach 1610-1620, z inicjatywy Żydów sefardyjskich w stylu późnego renesansu, stanowiła centrum dzielnicy żydowskiej. W drugiej połowie XVII wieku dobudowano dwie przybudówki mieszczące babińce. W XVIII wieku dobudowano przedsionek łączący synagogę z domem kahalnym. Podczas II wojny światowej w synagodze urządzono warsztaty stolarskie. W roku 1958 roku w budynku uruchomiono Bibliotekę Miejską. W 2005 roku, poprzeniesiemu biblioteki, budynek odzyskała społeczność żydowska. Rozpoczęto wówczas prace renowacyjne, prowadzone pod nadzorem Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. W 2006 roku nad wejściem do synagogi odsłonięto trzy tablice pamiątkowe poświęcone Żydom z Zamościa. W kwietniu 2011 roku, po zakończeniu kolejnych prac remontowych, otwarto w budynku Centrum "Synagoga" z multimedialnym Muzeum Żydów Zamościa i Okolic.


• Dawna mykwa
Zbudowana w połowie XVIII wieku, przebudowana około 1877 roku.

09.2013

Na podstawie stron internetowych: Oficjalna strona Zamościa oraz Zamość w Wikipedii.

Aktualizacja 28.09.2013