Historia tego niewielkiego miasteczka na Podlasiu jest tak bogata i interesująca, że nie powstydziłyby się jej dużo większe i bardziej znane dziś miasta. Pewnie niewiele osób wie, że w tykocińskim zamku, zwanym czasem "arsenałem Rzeczpospolitej", przechowywano większość armat, jakimi w pewnym momencie dysponowała Rzeczpospolita.
Dzisiaj to małe, senne miasteczko, jednak dla wszystkich, którzy zwiedzają Podlasie, to obowiązkowy punkt wycieczki.

• Zamek  (fot.)  (fot.)  (fot.)
Zamek został zbudowany w latach 1549-1575 na polecenie króla Zygmunta Augusta. W latach 1554-1568 budową zamku zarządzał starosta tykociński Jan Szymkowicz, a po nim do roku 1571 roku funkcję starosty pełnił Hiob Bretfus. W 1569 roku, kiedy ukończono budować cekhauz zamkowy, na zamek przewieziono działa z arsenału w Wilnie. Po śmierci Hioba Bretfusa pracami budowlanym kierował Wojciech Zakrzewski, a starostą został Łukasz Górnicki. Za czasów panowania Zygmunta Augusta zamek nie pełnił funkcji rezydencji, lecz był miejscem przechowywania armat, pełnił też funkcję prywatnego skarbca oraz gościł bibliotekę króla sprowadzoną z Wilna.
We wrześniu 1572 roku zarządcami nad skarbcem królewskim na zamku zostali kasztelan gnieźnieński Jan Tomicki i Piotr Zborowski. Do pomocy przydzielono im Jana Chodkiewicza, starostę żmudzkiego oraz Ławryna Wojnę, podskarbiego Wielkiego Księstwa. Dwaj ostatni mieli za zadanie zająć się ufortyfikowaniem zamku tykocińskiego. We wrześniu 1573 roku z zamku wyruszył kondukt wiozący ciało zmarłego króla Zygmunta Augusta na Wawel. Król Stefan Batory umieścił w zamku arsenał koronny z 500 armatami. Za panowania Zygmunta III Wazy, w 1601 roku, podczas wojny ze Szwecją w Inflantach, do Tykocina sprowadzono z arsenału krakowskiego działa burzące, skąd wraz z działami z tykocińskiego cekhauzu wysłano je dalej.
W latach 1611-1632 zamek został rozbudowany na polecenie króla Zygmunta III Wazy. Zasypano wówczas fosę i zburzono ceglany mur obwodowy z półokrągłymi bastejami zastępując je nowoczesnymi 4 wielkimi bastionami ziemnymi połączonymi kurtynami. W latach 1630-1631, przez kilka miesięcy w zamku przebywał król Zygmunt III Waza chroniąc się w ten sposób przed zarazą. W maju 1633 roku na zamku przebywał król Władysław IV. Ponownie król przebywał w Tykocinie pod koniec grudnia 1636 roku.
W 1655 roku, w czasie potopu szwedzkiego, zamek obsadziły sprzymierzone ze Szwedami wojska księcia Bogusława Radziwiłła. W grudniu 1655 roku, kiedy zamek oblegały wojska konfederacji tyszowieckiej, zmarł tu książę Janusz Radziwiłł. W lutym 1656 roku, po pokonaniu wojsk Sapiehów wspierających króla Jana Kazimierza, na oblegany zamek wjechał Bogusław Radziwiłł. Kolejne oblężenie twierdzy było prowadzone przez szlachtę podlaską, wiską i łomżyńską pod dowództwem pułkownika Samuela Oskierki i trwało od kwietnia do lipca 1656 roku, gdy Bogusław Radziwiłł ponownie zniósł oblężenie. Kolejna blokada warowni, w której bronili się Szwedzi i część ich polskich stronników, trwała od listopada 1656 roku i zakończyła się zdobyciem go przez wojska wierne Janowi Kazimierzowi w styczniu 1657 roku. Podczas zdobywania zamku pułkownik szwedzki Erskein wysadził część murów zamkowych. Na przełomie lutego i marca 1657 roku zamek zajęły wojska brandenbursko-pruskie elektora Fryderyka Wilhelma i zwróciły go na przełomie lipca i sierpnia.
Za zasługi podczas potopu szwedzkiego, król Jan Kazimierz nadał w listopadzie 1659 roku starostwo tykocińskie Stefanowi Czarnieckiemu i jego żonie Zofii. Stefan Czarniecki po zwycięskiej bitwie z Rosjanami pod Połonką w 1660 roku przysłał do Tykocina zdobyte na wrogu ponad 20 armat oraz wielu jeńców, których tu przetrzymywał. Po zniszczeniach z poprzednich lat z czterech skrzydeł zamku użytkowano wóczas już jedynie dwa.
Przez małżeństwo córki Stefana Czarnieckiego, Aleksandry Katarzyny, zamek przeszedł w ręce marszałka nadwornego koronnego Jana Klemensa Branickiego. W maju 1662 roku więziony na zamku był zabójca hetmana Wincentego Gosiewskiego porucznik Konstanty Kotowski. W latach 1674-1677 dobra Branickich ucierpiały z powodu najazdów zbuntowanych wojsk litewskich oraz wołyńskich. W trakcie III wojny północnej, w 1702 roku, zamek zajęły wojska szwedzkie Karola XII. W listopadzie 1705 roku w trakcie wojny domowej ze stronnikami Stanisława Leszczyńskiego miała tu miejsce narada króla Augusta II Mocnego z carem Piotrem I, na którym ustanowiono na zamku w Tykocinie Order Orła Białego. Wtedy też wojska polskie i rosyjskie zaczęły modernizować i poszerzać fortyfikacje bastionowe. W 1708 roku zamek był ponownie w rękach szwedzkich.
Po śmierci Augusta Mocnego wybuchła wojna o sukcesję polską, w trakcie której w 1734 roku konfederaci mazowieccy, zwolennicy Stanisława Leszczyńskiego, wywołali pożar, który zniszczył zamek i od tego czasu budowla zaczęła popadać w ruinę. W 1750 roku na polecenie hetmana Jana Klemensa Branickiego rozpoczęto rozbiórkę zamku. W 1771 roku pozostałości zamku zostały zniszczone przez powódź.
Po 1915 roku pozostałości murów posłużyły niemieckim żołnierzom do budowy drogi do Knyszyna, natomiast ziemię z dwóch bastionów wykorzystano do usypywania grobli. W latach 1961-1963 częściowo zrekonstruowano mury przyziemia zamku renesansowego. Po zakupie miejsca po dawnym zamku przez Jacka Nazarko z Białegostoku rozpoczęto planowanie budowy obiektu przypominającego swą formą dawną warownię Zygmunta Augusta. W roku 1999 roku przeprowadzono odwierty geotechniczne, a w latach 2001-2005 prace wykopaliskowe przez pracowników Instytutu Archeologii i Etnologii PAN. W 2002 roku wmurowano kamień węgielny pod budowę nowego obiektu na miejscu dawnego zamku według projektu architekt Agnieszki Dudy z Białegostoku. Dzięki odnalezieniu w archiwum w Petersburgu planów warowni, odtworzono domniemaną formę mieszkalną skrzydła zachodniego zamku.
Obecnie odbudowane części zamku obejmują skrzydło południowe z basztami: Turmą i Rogową oraz część skrzydła północno-zachodniego. W odbudowie jest baszta Biała i część skrzydła północnego. W zamku mieści Muzeum z wieżą widokową, restauracja oraz pokoje gościnne. Zwiedzanie muzeum odbywa się z przewodnikiem i obejmuje zamkowe podziemia z ekspozycją muzealną  (fot.), salę Szklaną z drugim, największym piecem kaflowym w Polsce  (fot.) oraz wieżę więzienną.


• Wielka Synagoga  (fot.)  (fot.)
Synagoga została zbudowana w 1642 roku na miejscu starszej, drewnianej bożnicy. W XVIII wieku do północno-wschodniego narożnika dobudowano niską wieżę, która pierwotnie służyła jako więzienie dla Żydów. W latach 40-tych XIX wieku synagoga przeszła gruntowny remont.
W 1941 roku Niemcy zdewastowali i ograbili wnętrze synagogi i urządzili w niej magazyny. Po zakończeniu wojny w synagodze nadal znajdowały się magazyny. W 1965 roku w synagodze wybuchł pożar, który zniszczył kompletnie budynek. Spłonęła wówczas unikalna biblioteka i archiwa gminy żydowskiej, a pozostałe cudem uratowane księgi wyrzucono do pobliskiej rzeki.
W latach 1974-1978 przeprowadzono gruntowny remont i konserwację synagogi. Od 1977 roku mieści się tu Muzeum Kultury Żydowskiej będące oddziałem Muzeum Podlaskiego w Białymstoku  (fot.)  (fot.)  (fot.). Muzeum posiada bardzo bogatą ekspozycję judaiców oraz innych przedmiotów związanych z kulturą żydowską. W głównej sali modlitewnej prezentowane są zabytkowe zwoje Tory nakryte koroną, tasy, tałesy, księgi, tefiliny, chanukije, menory, besaminki. W wieży urządzono pokój rabina oraz rekonstrukcję Seder Pesach, czyli wieczerzy paschalnej.


• Dom talmudyczny ("mała" synagoga)  (fot.)
Synagoga została zbudowana w latach 1772-1798. Budynek wzniesiono na planie prostokąta, w stylu barokowym. Jest nakryty dwuspadowym łamanym dachem z naczółkami i lukarnami.
Obok sali modlitewnej znajdowały się również pomieszczenia domu talmudycznego oraz szkoły kahalnej. Podczas II wojny światowej synagoga została doszczętnie zdewastowana. Po wojnie budynek był w stanie kompletnej ruiny. W latach 1974-1978 przeprowadzono gruntowny remont i przebudowę synagogi. Od 1977 roku w budynku mieści się Muzeum Kultury Żydowskiej w Tykocinie będące oddziałem Muzeum Podlaskiego w Białymstoku. W podziemiach synagogi znajduje się restauracja "Tejsza" serwująca kuchnię żydowską.
Muzeum posiada bogate zbiory judaiców oraz stałą wystawę poświęconą postaci Zygmunta Glogera, etnografa i krajoznawcy, autora Encyklopedii staropolskiej, mieszkającego w pobliskim Jeżewie oraz galerię prac Zygmunta Bujnowskiego, malarza Ziemi Tykocińskiej.


• Duży Rynek  (fot.)  (fot.)
Rozległy rynek sięga czasów lokacji miasta, po pożarze w 1656 roku przekształcony w kompozycję barokową o trapezowatym kształcie, otoczony zabytkową, bogato zdobioną, niską zabudową sięgającą XVIII wieku. W centralnym punkcie placu stoi pomnik hetmana Stefana Czarnieckiego.


• Mały Rynek
Umiejscowiony w pobliżu synagogi z fragmentami arkadowego muru z bramami, niegdyś stanowił centrum dzielnicy żydowskiej.


• Dawny klasztor misjonarzy z kościołem św. Trójcy  (fot.)  (fot.)
Zbudowany w latach 1741-1750 z fundacji hetmana Jana Klemensa Branickiego. Kościół w stylu późnobarokowym zamyka wschodnią ścianę Dużego Rynku w Tykocinie. Jest budowlą typu bazylikowego, z okazałą elewacją frontową określaną jako fasada parawanowa. Po obu stronach elewacji frontowej znajdują się dwie wieże połączone z korpusem kościoła łukami i arkadami w kształcie półkolistych skrzydeł. Dziedziniec świątyni zamknięty jest od czoła żelaznym ogrodzeniem i bramą zdobioną popiersiami czterech ewangelistów.
We wnętrzu kościoła znajdują się polichromie ścienne z 1749 roku wykonane przez Sebastiana Ecksteina. Barokowo-rokokowy ołtarz główny z około 1750 roku jest pozłacany i bogato zdobiony. W bocznych nawach znajduje się sześć ołtarzy. Wszystkie obrazy w nawach bocznych namalowane zostały przez Szymona Czechowicza. Na ścianach po obu stronach wejścia wiszą dwa portrety małżonków Branickich, Jana Klemensa i Izabeli z Poniatowskich autorstwa Augusta Mirysa, nadwornego malarza Branickich. Konfesjonały, ambona i chrzcielnica pochodzą z około 1750 roku. Nad kruchtą znajduje się balkon chóralny z rokokowymi organami zbudowanymi około 1760 roku.
Za kościołem znajduje się plebania przeznaczona przez misjonarzy na seminarium duchowne.


• Dawny zespół klasztorny bernardynów  (fot.)
Wybudowany w latach z fundacji hetmana Jana Klemensa Branickiego. Usytuowano go na miejscu dworu Zygmunta Augusta z wykorzystaniem niektórych jego elementów. W centrum dziedzińca na żeliwnym cokole stoi wykonana z piaskowca w 1861 roku figura Niepokalanego Poczęcia NMP. Konsekracji urządzonej we wschodnim skrzydle późnobarokowego klasztoru jednonawowej kaplicy dokonano w 1791 roku. W jej miejsce, w 1837 roku, wzniesiono mały kościółek. W 1853 roku zbudowano murowaną dwukondygnacyjną klasycystyczną bramę dzwonnicę. W 1864 roku klasztor został zlikwidowany carskim ukazem i przeszedł w ręce prywatne.
Obecnie obiekt należy do kurii biskupiej w Łomży. W latach 70-tych XX wieku urządzono tu Dom Emerytalny dla księży z diecezji łomżyńskiej, a w 1998 roku Dom Pomocy Społecznej pw. św. Franciszka z Asyżu prowadzony przez Caritas Diecezji Łomżyńskiej.


• Alumnat wojskowy  (fot.)  (fot.)
Wzniesiony w latach 1633-1647 przez marszałka Wielkiego Księstwa Litewskiego, starostę tykocińskiego, Krzysztofa Wiesiołowskiego jako przytułek i szpital dla żołnierzy weteranów pochodzenia szlacheckiego i wyznania katolickiego. Był to trzeci tego typu obiekt w Polsce (po alumnatach w Warszawie i Trechtymirowie) i jedyny tego typu zachowany do dzisiaj.
Przytułek dawał schronienie 12 pensjonariuszom. Podlegał bezpośrednio królowi, a w jego zastępstwie hetmanowi wielkiemu koronnemu. Pozostawał na utrzymaniu starostów, a następnie kolejnych właścicieli dóbr tykocińskich. Swoją funkcję pełnił aż do I wojny światowej. Budynek wyremontowano w latach 1929-1930. Po remoncie zarządzany był przez magistrat miasta i użytkowany jako mieszkanie dla najuboższych rodzin. W trakcie II wojny światowej mieścił się tu areszt, a po 1945 roku budynek został zdewastowany. W latach 1951-1953 wyremontowany. Obecnie znajduje się w nim hotel i restauracja.



• Pomnik Stefana Czarnieckiego
Wzniesiony z inicjatywy Jana Klemensa Branickiego, prawnuka Stefana Czarnieckiego, w 1763 roku. Szacuje się , że jest to drugi, po Kolumnie Zygmunta, najstarszy pomnik świecki w Polsce. Pomnik to dzieło francuskiego rzeźbiarza Pierre de Coudray. Wykonany jest z piaskowca szydłowieckiego. Dwumetrowej wysokości rzeżba, umieszczona na cokole, przedstawia hetmana w stroju szlacheckim, ze złotą buławą w podniesionej ręce. Na cokole widnieją łacińskie inskrypcje z tekstem przywileju nadania starostwa tykocińskiego Stefanowi Czarnieckiemu.


• Dworek Administratora  (fot.)
Zbudowany w XVIII wieku z fundacji Jana Klemensa Branickiego i wraz z zespołem innych budynków stanowił ośrodek handlu zbożem. Budowla ta kontynuowała funkcje powstałego wcześniej, w 1571 roku, w tym samym miejscu, Nowego Dworca. Nowy Dworzec powstał dla króla Zygmunta Augusta i stąd administrowano podlaskim dziedzictwem króla. Nowy Dworzec został zniszczony podczas potopu szwedzkiego.
Obecnie w Dworku Administratora ma swoją siedzibę Urząd Miejski. Obok budynku znajduje się pomnik Orła Białego wzniesiony w 1982 roku z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Tykocińskiej na pamiątkę ustanowienia Orderu Orła Białego. Rzeźba odlana w brązie przedstawia orła w koronie zrywającego się do lotu  (fot.).

10.2020

Na podstawie stron internetowych: oficjalna strona Urzędu Miejskiego w Tykocinie oraz Tykocin w Wikipedii.

Aktualizacja 17.10.2020