Jędrzejowskie opactwo (najstarsze opactwo cysterskie na ziemiach polskich) zostało ufundowane w 1140 roku przez biskupa Janika Jaksę, późniejszego arcybiskupa gnieźnieńskiego i jego brata Klemensa. To oni zaprosili zakonników z francuskiego Morimondu do osady zwanej wówczas Brzeźnica. Klasztor jędrzejowski powstał jako 21 pierwsza filia francuskiego klasztoru. Fundator uposażył klasztor częścią swej ojcowizny, czyli ośmioma wsiami. Oprócz nich, kościołowi w Brzeźnicy biskupi krakowscy nadali dziesięciny z kilku wsi. Mnisi otrzymali również od fundatorów jednonawowy kościół pod wezwaniem św. Wojciecha (lub św. Andrzeja), datowany na rok 1110. Do dziś przetrwała wieża i fragment absydy tej świątyni zbudowanej w stylu romańskim. W 1149 roku klasztor otrzymał akt erekcji do rangi opactwa. Bolesław Kędzierzawy nadał wówczas przywilej fundacyjny, zwalniając od danin i ciężarów książęcych.
Cystersi zbudowali klasztor  (fot.)  (fot.) i kościół klasztorny pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP oraz św. Wojciecha. Kościół został konsekrowany w 1210 roku za sprawą biskupa krakowskiego Wincentego Kadłubka. Osiem lat później Wincenty Kadłubek, za zgodą papieża, porzucił biskupstwo i wstąpił do jędrzejowskiego klasztoru, gdzie spędził ostatnia lata swojego życia (1218-1223)  (fot.). Został pochowany w osobnej kaplicy w północnej nawie kościoła.
Opactwo rozwijało się prężnie i wkrótce utworzono filie w Ludźmierzu na Podhalu (1235) i w Rudach (1252). Klasztor był nie tylko ważnym ośrodkiem życia religijnego i kulturalnego, ale zakonnicy opiekowali się również miejscową ludnością w sferze medycznej zakładając hospicjum i szpital. Zakonnicy zajmowali się także hodowlą ryb, a klasztor posiadał młyny, tartak, hutę szkła. Na terenie opactwa znajdował się także zakład budowy organów. Dzięki rozległej działalności zakonników, mała wówczas osada, otrzymała w 1271 roku prawa miejskie od Bolesława Wstydliwego.
W 1447 roku opatem został Mikołaj Odrowąż z Rembieszyc. Wytyczył on plan gruntownej przebudowy klasztoru oraz modernizacji kościoła klasztornego. W 1475 roku przebudowano klasztor z krużgankami, wprowadzono gotyk do romańskiego kościoła, zbudowano odrębny budynek opatówki z hospicjum. Do prac artystycznych w opactwie zaproszono m.in. Wita Stwosza i krakowskich złotników: Mikołaja Kreglera i Mikołaja Breimera. W miejsce zniszczonego kościółka parafialnego z XII wieku zbudowano w 1479 roku nowy, gotycki kościół (dziś św. Trójcy).
Rozkwit opactwa zakończył się w momencie wprowadzenia urzędu opata komendatoryjnego, który nie był wybierany przez mnichów, ale narzucany przez władze świeckie. Do ruiny gospodarczej klasztoru przyczynił się także najazd Szwedów, podczas którego opactwo zostało ograbione. Opactwo trawiły również pożary: w 1726 i 1800 roku. Zwłaszcza drugi pożar okazał się tragiczny w skutkach. Spłonęły bowiem archiwum i biblioteka, w której spoczywał m.in. list św. Bernarda do cystersów jędrzejowskich, a także oryginał "Kroniki Polaków" Wincentego Kadłubka. Po tych wydarzeniach opactwo nie wróciło już do swojej świetności. Kolejny cios nadszedł w 1819 roku, kiedy to car Aleksander I dokonał kasaty zakonu. Mnisi mogli co prawda zostać w murach klasztornych, ale zabroniono im przyjmować kandydatów na zakonników, więc z biegiem czasu wspólnota wymarła. Ostatni z zakonników, o. Wilhelm Ulawski, zmarł w 1855 roku. Przez pewien czas klasztorem opiekowali się franciszkanie reformaci. Niestety, za pomoc uczestnikom Powstania Styczniowego zostali oni usunięci z Jędrzejowa. W klasztorze utworzono wówczas rosyjskie, męskie seminarium nauczycielskie. Pod koniec XIX wieku udało się w dawnym opactwie powołać do życia filię kościoła Trójcy Świętej. W 1913 roku, dzięki biskupowi kieleckiemu Augustynowi Łosińskiemu, utworzono samodzielną parafię, którą prowadził kler diecezjalny.
Cystersi powrócili do klasztoru w Jędrzejowie po II wojnie światowej dzięki staraniom biskupa Czesława Kaczmarka. Początkowo utworzono tu przeorat zależny podległy Szczyrzycowi, następnie w 1953 roku przeorat samoistny, aż w końcu w 1989 roku podniesiono klasztor do rangi opactwa. Obecnie wspólnota liczy kilkunastu mnichów, zaś na jej czele stoi o. opat Rafał Ścibiorowski.
Opactwo można zwiedzić, ale jedynie w grupach zorganizowanych.


Kościół klasztorny, konsekrowany w 1210 roku, przez kilka wieków pozostawał w tym samym kształcie. Dopiero w XVII wieku zbudowano prostokątną zakrystię, dostawioną do południowej ściany prezbiterium. Po pożarze w 1726 roku kościół odbudowano w stylu barokowym. Podczas odbudowy w latach 1728-1730 przedłużono ku wschodowi prezbiterium, a potem, w latach 1751-1754, dwuwieżową "ślepą" fasadę z dwiema, charakterystycznymi symetrycznymi wieżami. Od strony północnej zbudowano w latach 1733-1742 dwie symetryczne (względem osi transeptu) kwadratowe, barokowe kaplice: Niepokalanego Poczęcia NMP od wschodu i bł. Wincentego Kadłubka od zachodu. Kaplica Niepokalanego Poczęcia NMP połączona jest skośnym przejściem z kaplicami bliźnimi przy transepcie, a kaplica bł. Kadłubka otwarta jest arkadą do północnej nawy kościoła. Kaplice nakrywają kopuły wsparte na żagielkach i zwieńczone latarniami. W ramach odbudowy wykonane zostały też nowe sklepienia.
Obecnie kościół złożony jest z bazylikowego korpusu trójnawowego, czteroprzęsłowego, z transeptem i pierwotnie dwuprzęsłowego prezbiterium, zamkniętego półkoliście. W narożnikach przy prezbiterium i ramionach transeptu mieszczą się bliźnie kaplice. Po obu bokach północnego ramienia transeptu, dostawione zostały dwie symetryczne kaplice kopułowe  (fot.). Od wschodu do prezbiterium dostawiona jest reprezentacyjna ślepa fasada, lekko wypukła w części środkowej, ujętej w dwie czworoboczne wieże, nakryte barokowymi hełmami z latarniami  (fot.)  (fot.). Fasada rozczłonkowana jest podziałami kolumnowymi i pilastrowymi, posiada wyłamujące się gzymsy i bogatą dekorację rzeźbiarską. Kościół nakryty jest dachami dwuspadowymi nad prezbiterium, nawą główną i ramionami transeptu.
Na ścianach i sklepieniach zachowała się późnobarokowa polichromia wykonana w latach 1734-39 przez Andrzeja Radwańskiego  (fot.)  (fot.). Przestawia ona sceny z życia świętych i historii zakonu cystersów, zaś nad skrzyżowaniem naw widnieją Chrystus i Maria na tle iluzjonistycznej architektury.
Wyposażenie wnętrza pochodzi przeważnie z lat 1730-50. W prezbiterium znajduje się ołtarz główny z 1731 roku, wypełniony rzeźbami z grupy Wniebowzięcia NMP oraz ze srebrnym tabernakulum wykonanym około 1766 roku w Augsburgu  (fot.)  (fot.). Po obu stronach prezbiterium ustawione są stalle o bogatej dekoracji snycerskiej  (fot.). Ponadto ambona z płaskorzeźbą św. Jana Chrzciciela  (fot.) oraz chór muzyczny z prospektem organowym, z rzeźbami Dawida i św. Cecylii  (fot.). Organy zbudował organmistrz Józef Sitarski w latach 1745-54.
W kaplicy bł. Wincentego Kadłubka ustawiony jest ołtarz z około 1764 roku z rzeźbami aniołów i obrazem świętego. Przechowywane są tam również relikwie błogosławionego (niestety, podczas naszej wizyty w kościele kaplica z powodu renowacji była całkowicie niedostępna). Na ścianach wewnątrz kościoła można odnaleźć liczne barokowe epitafia, zachował się też gotycki nagrobek Pakosława z Mstyczowa (zm. 1319), kasztelana krakowskiego, który mimo że był osobą świecką, został pochowany w kościele jako dobrodziej opactwa.


Opactwo cystersów mieści się przy ulicy Klasztornej w Jędrzejowie. Jędrzejów leży na Płaskowyżu Jędrzejowskim wchodzącym w skład Wyżyny Małopolskiej. Przez miejscowość płyną dwie niewielkie rzeki: Jasionka i Brzeźnica. W 2016 roku miasto liczyło nieco ponad 15000 mieszkańców.
Przez miasto przebiega droga ekspresowa S7 oraz droga krajowa nr 78. Jędrzejów leży w odległości około 40 km na południowy zachód od Kielc.